Hans Christian Ørsted () kiOerstedmdir? Elektrik akımlarının manyetik alan oluşturduğunu keşfetmesi ile tanınan Danimarkalı fizikçi Hans Christian Øersted’in hayatı, çalışmaları ve bilime olan katkıları.
Kaynak: wikipedia.org
Hans Christian Oersted; Danimarkalı fizikçidir (Langeları Adası/Rudköbing 1777 – Kopenhang 1851). 1799’da Kopenhang Üniversitesi’nden doktora derecesi aldı. 1801-1804 arasında Almanya, Hollanda ve Fransa’da eğitimini ve çalışmalarını sürdürdü. 1806’da Kopenhang Üniversitesi’nde doçentliğe getirildi. Döneminin fizikçileri arasında, manyetiklik ve elektriğin hiç bir ilişkisi bulunmadığı görüşünün yaygın olmasına karşın, gençlik yıllarından beri ilgi duyduğu Kant felsefesinin etkisiyle doğada ancak kuvvetlerin gözlemlenebilir olduğuna ve değişik kuvvetlerin birbirine dönüşebileceğine inanıyordu.
Elektrik akımının manyetik etkisini ilk kez 1820’de öğrencileri için düzenlediği bir deney sırasında gözlemledi. Deney sırasında içinden elektrik akımı geçen bir telin hemen altında bulunan pusula ibresinin etkilenerek saptığını gördü. Bundan sonra yaptığı deneyler, elektrik akımı sonucu oluşan manyetik alanın, içinden elektrik akımı geçen tele ilk doğrultuda olduğunu gösterdi. Akımın yönü değiştirildikçe manyetik alanın yönü de değişiyor, akımı taşıyan tel ile pusula arasına tahta, metal levha ve taş yerleştirildiğinde de pusula ibresi gene sapıyordu. Yaptığı incelemeler sonucunda manyetik alanın akımı taşıyan teli saracak biçimde oluştuğunu gözlemledi. Bilim dünyasında büyük yankılar uyandıran bu buluş, elektromanyetizma konusunda yoğun araştırmalara neden oldu. 1824’te Danimarka Doğa Bilimlerini Geliştirme Derneği’ni kurarak 1829’da kuruluşuna önemli katkılarda bulunduğu Kopenhang Politeknik Enstitüsü’nün yöneticiliğini üstlendi ve ölümüne kadar bu görevi sürdürdü.
Elektromanyetizma
Ørsted, 21 Nisan 1820 öğleden sonra bir konferansa hazırlanırken, kendisini şaşırtan kanıtlar sağlayan bir deney geliştirdi. Malzemelerini hazırlarken kullandığı pilden gelen elektrik akımı açılıp kapatıldığında bir pusula iğnesinin manyetik kuzeyden saptığını fark etti. Bu sapma onu, ışık ve ısı gibi elektrik akımı taşıyan bir telin her tarafından manyetik alanların yayıldığına ve bunun elektrik ile manyetizma arasında doğrudan bir ilişkiyi doğruladığına ikna etti.
Bu keşif sırasında, Ørsted fenomen için tatmin edici bir açıklama önermedi ve onu matematiksel bir çerçevede temsil etmeye çalışmadı. Ancak, üç ay sonra daha yoğun soruşturmalar başladı. Kısa bir süre sonra, elektrik akımının bir telden akarken bir manyetik alan ürettiğini kanıtlayan bulgularını yayınladı. Elektromanyetik indüksiyonun CGS birimi ( Oersted ) , elektromanyetizma alanına yaptığı katkılardan dolayı seçildi.
Keşifleri, Fransız fizikçi André-Marie Ampère‘nin akım taşıyan iletkenler arasındaki manyetik kuvvetleri temsil eden benzersiz bir matematiksel form geliştirmesini etkileyerek, bilim camiasının elektrodinamik alanında yoğun araştırma yapmasıyla sonuçlandı. Ørsted’in keşifleri aynı zamanda birleşik bir enerji konseptine doğru büyük bir adımı temsil ediyordu.
Alüminyum
1825 yılında Ørsted ilk kez alüminyum üreterek kimyaya önemli bir katkı sağlamıştır . Bir alüminyum-demir metal alaşımı daha önce İngiliz bilim adamı ve mucit Humphry Davy tarafından geliştirilmiş olmasına rağmen , Ørsted, elementi alüminyum klorürü indirgeyerek izole eden ilk kişi oldu.
Ölümü ve Etkileri
Ørsted 1851’de öldü ve Kopenhag’daki Assistens Mezarlığı’na gömüldü. 1950’den 1970’e kadar basılan 100 Danimarka kronu banknotunda Ørsted gravürü bulunur.
Şu anda, Kopenhag Üniversitesi’ndeki Kimya Bölümü ve Matematik Bilimleri Enstitüsü’nü barındıran binalar, onuruna Hans Christian Ørsted Enstitüsü olarak adlandırılıyor. 1999’da fırlatılan ilk Danimarka uydusuna da onun onuruna ‘Danny Kaye’ Ørsted adı verildi. 14 Ağustos 2009’da Google, Christian Ørsted’e adanmış temalı bir logo sunarak doğumunu kutladı.
Başlıca eserleri: The Soul in Nature (Doğadaki Ruh) öl. s. 1852, H.C. Oersted: Scientific Papers (H. C. Oersted: Bilimsel Makaleler) der., öl.s. (K. Meyer) 1920.
Kaynak – 2
Hans Christian Oersted (1777-1851), ondokuzuncu yüzyılın başlarında, Volta‘nın bir kaç yıl önce ortaya çıkardığı «elektrik akımı» ile deneyler yapmakta olan fizikçilerden birisi idi. Oersted Danimarka’da, Rudköbing’de doğmuş ve, sonradan, 1806 da, Fizik Profesörü olarak çalıştığı Kopenhag Üniversitesinde okumuştur. Tellerden elektrik akımı geçirip bunların yakınına çeşitli konumlarda mıknatıslar koyarak elektrik ile magnetizma arasındaki bağı araştırmakta idi. Mıknatıslar ile elektrik arasında karşılıklı etki elde edeceğini ummakta idi.
1819’da bir gün öğrencilere ders veriyor ve içinden akım geçen bir telin, magnetik pusula ibresine dik olarak (yani Doğu-Batı doğrultusunda) tutulduğu zaman bu iğne üzerinde hiç bir etkisi olmadığını gösteriyordu. Oersted asistanına teli iğne boyunca ve ona paralel olarak (yani Kuzey-Güney doğrultusunda) tutmayı denemesini söyledi. Asistan dediğini yapınca ibre birdenbire saptı.
Bu, içinden akım geçen bir telin mıknatıs haline geldiğinin tespit edildiği ilk andı. Oersted telin yerine başka bir magnetik pusla ibresi kullanıldığı zaman da aynı şekilde sapma meydana geldiğini biliyordu. İşte böylece elektromagnetizmayı keşfetmiş oluyordu. Bundan sonraki deneylerinde Oersted tel ile iğne arasına çeşitli maddeler koyarak telin etkisinin bunlardan geçip iğneye eriştiğini göstermişti. Böylece telden akan akımın bu telin etrafında bir magnetik alan meydana getirdiğini kesinleştirdi. Telden meydana gelen alan ile pusla iğnesinin alanı birbirlerini karşılıklı olarak etkilemiştir. Tel ile iğne birbirine paralel olarak konursa bunların alanlarının ortak etkisi iğneyi kuzeyden uzaklaşacak şekilde saptırır.
Daha sonra gelen deneyciler, mesela Ampere ve Faraday, elektromagnetizmanın kanunlarını formüle vurdular. Faraday Oersted’in kullandığı tek teli sarıp bobin haline getirmek suretiyle bu telin magnetik etkisini artırmıştır.
Elektrik üzerinde çalışan bir çok başka bilginler gibi Oersted’in adı da bir elektrik birimine verilmiştir. Magnetik alan şiddetinin birimi oersted’dir.
