Hece Ölçüsünde Durak Türleri ve Örnekler

0
Advertisement

Hece ölçüsünde kullanılan duraklar nelerdir? Hece ölçüsündeki durak çeşitleri, özellikleri ve örnekleri.

Hece Ölçüsünde Durak Türleri ve Örnekler

HECE ÖLÇÜSÜNDE DURAK

Hece ölçüsünde durak, mısralarda musikinin, şiirin tümünde bir iç ahengin doğmasını sağlar.

Durak, belli sayıda bir hece dizisinden sonra elimizde olmadan durakladığımız yere denir. Bu duraklamadan sonra mısranın geride kalan hece dizilerini okuruz. Durak sayısı, ölçünün uzunluğuna göre artıp eksildiği gibi, sözcüklerin mısra içinde yer alışları bakımından da azalıp çoğalabilir. Bu, şairin arzusuna ve zevkine göre değişir.

Durağın ne olduğunu anlamak için şu örneğe bakalım :

Aşağıdan/akar gelir/gemiler
Bel vurdukça/inil inil/iniler

Birinci ve ikinci bölümlerdeki sözcüklerin hece sayıları dörder, son bölümdekilerin hece sayıları da üçerdir. Sayalım :

Advertisement

A şa ğı dan / a kar ge lir / ge mi ler

1 2 3 4 / 1 2 3 4 / 1 2 3

4 + 4 + 3 = 11

Okurken dikkat edersek, ilk dört heceden sonra kısa bir duraklama yapıyor, sonra ikinci dört heceye geçiyoruz; onda da aynı duraklamayı yaptıktan sonra, sonuncu parça olan üç heceyi okuyoruz. Bu durup durmamalar bizim elimizde değildir. Buna bizi ölçü zorluyor.

İşte bu örnekte olduğu gibi mısraları okurken belli hece sayısından sonra durakladığımız yere, hece ölçüsünde durak diyoruz.

Hece sayısı ve durak şekillerine göre çeşitli hece öl-çleri vardır. Beş heceden on beş heceye kadar değişiklik gösteren hece ölçülerini sırasıyla ve örnekleriyle görelim :

Advertisement

1. Beş heceli ölçü :

Bu ölçü duraksızdır. Çok kullanılan ölçülerden değildir.

Örnek :

Tanrı buyurdu
Sessiz duyurdu;
Sancakla geldik
Aldık bu yurdu — Ziya GÖKALP

2. Altı heceli ölçü :

Bu ölçü de duraksızdır. Bu da çok kullanılan ölçülerden değildir.

Örnek :

«Nedir zaman nedir,
«Bir su mu, bir kuş mu?
«Nedir zaman nedir,
«iniş mi, yokuş mu?»

3. Yedi heceli ölçü :

Bu hece ölçüsü duraksız kullanılabildiği gibi (4+3 = 7) duraklı olarak da kullanılabilir. Duraksıza örnek :

Yorgun mehtabın suda
Kaynaşan böcekleri
Gümüşten ve elmastan…
Koyda dalgacıkların
Bükülen çiçekleri Gümüşten ve elmastan…

Ali Mümtaz EROLAT

(4 + 3 = 7 ) duraklıya örnek:

Dere boyu/saz olur
Gül açılır/yaz olur
Ben yârime/gül demem
Gülün ömrü/az olur — (Ortak halk edebiyatı)

4. Sekiz heceli ölçü :

Bu ölçü de duraksız ve duraklı olarak kullanılır, duraklısı çoğu zaman (4 + 4 = 8) şeklindedir. (5 + 3=8) şekli de vardır. Duraksıza örnek :

Birdenbire sanki çıplak
Bir oynuyla sonbaharın
Bir kuş sesi düştü berrak
Boş aynasına civarın — A. Hamdi TANPINAR

Advertisement

(4 + 4 = 8) duraklıya örnek :

Ben yürürem/yane yane
Aşk boyadı/beni kane
Ne âkilem/ne divane
Gel gör beni/aşk neyledi — Yunus EMRE

5. Dokuz heceli ölçü :

Bu ölçü halk edebiyatımızda pek tutunamamıştır. Duraksız olarak kullanıldığı gibi (5 +4=9), (4 + 5=9), (3 + 3 + 3 = 9) duraklı olarak da kullanılabilir. Duraksıza bir örnek veriyoruz :

Gün çekildi pencerelerden
Aynalar baştan başa tenha.
Ses gelmez oldu bahçelerden
Gök yüzü döndü siyaha. — Cahit Sıtkı TABANCI

6. On heceli ölçü :

Bu ölçü her zaman duraklıdır. 6 + 4 = 10) duraklısı pek kullanılmamıştır. Daha çok (5 + 5 = 10) duraklısı kullanılır. Bu da fazla tutnan ölçülerden değildir. (5+ 5 = 10) duraklıya örnek :

Yırtıldı yağmur / bir kumaş gibi
Dağıldı kara / sık iplikleri
Kırdı camları / dolu, taş gibi
Göründü göğün / mavilikleri. — V.M. KOCATÜBK

7. On bir heceli ölçü :

Bu ölçünün en çok kullanılan şekli (6 + 5 = 11) duraklısıdır. (4 + 4 + 3 = 11) olarak da kullanılır. En işlek hece ölçümüz budur. Bütün saz şairleri bu ölçüyü hamur gibi yoğurmuşlardır. Bundaki ahenk düzeni de öteki ölçülerinkinden ileridir. Usta şairler, (6 + 5) ve (4+4+3) duraklarım aynı şiir içinde kullanmışlar, değişik akenkler meydana getirmişlerdir. Karacaoğlan gibi. Bu ölçüyü (3 + 3 + 5 = 11) olarak da kullananlar olmuştur. Şimdi (6 + 5) duraklıya bir örnek veriyoruz :

KOŞMA

Sallanı sallanı/gelen sevgilim
Söyle kömür gözlüm/kimin yârisin
Kız senin derdinle/derbeder oldum
Söyle tuttu dilim/kimin yârisin

Tuba kazı gibi/göğsü nakışlım
Koynu içi misk ü/amber kokuşlum
Melâik sıfatlım/melûl bakışlım
Söyle ince bellim/kimin yârisin

Kapında yayılır/koyunla kuzu
Yerin çiçeğisin/göğün yıldızı
EMRAH bir gedadır/sen beyin kızı
Söyle sırma tellim/kimin yârisin

Advertisement

Emrah

8. On iki heceli ölçü :

Bu ölçü (6 + 6 = 12) duraklı olarak pek az kullanılmıştır. Yunus Emre bu ölçüyü bir kez kullanmıştır. Bunu daha çok aydın şairlerimiz, Avrupanın Aleksandren vezni denen şekline uydurmak için kullanmışlardır. Halk edebiyatımızda ilk zaman (4 + 4 + 4 = 12) duraklı olarak bir hayli işlenmişse de sonraları değerini kaybetmiştir. Bu ölçünün (7 + 5 = 12) şekli de vardır. Önce (4 + 4 + 4) e, sonra da (7 + 5) e birer örnek veriyoruz.

ORDUNUN DESTANI’ndan :

Ey atalar/ey yurt için/uğraşanlar,
Ey binlerce/tek başına/yürüyenler
Ey devlerin/leşlerini/sürüyenler,
Ey merama/kan içinde/ulaşanlar!
Bugün bizim/içimizde/siz varsınız
Bir kındaki/kılç gibi/göğsümüzde,
Bir kalpteki/îman gibi/özümüzde
O ateşli/dehanızla/yaşarsınız. — M.E. YURDAKUL

BÎR YOLCULUK’tan :

İnerdi gün doğarken/sürüyle dağdan,
Koyunlar çıngıraksız/çoban kavalsız.
Tılsımlı çeşmelerden/su dolduran kız,
Yanımızdan bir âhu/gibi geçerdi.

Faruk Nafiz ÇAMLIBEL

9. On üç heceli ölçü :

Bu ölçü (8 + 5 = 13) ve (4 + 4 + 5 – 13) duraklıdır. Daha çok aydın şairlerimiz tarafından kullanılmıştır. İşlek bir ölçü değildir. Aşağıdaki örnek (4 + 4 + 5) duraklı ölçü içindir :

Yine dolu/genç kızlarla/çeşmenin başı
Aradım da/bulamadım/nazlı yoldaşı
Sular gibi/akar oldu/gözümün yaşı

H. Ali YÜCEL

10. On dört heceli ölçü :

Bu ölçü de işlektir. En çok kullanılan şekli, (7+7 = 14) duraklısıdır. Yunus Emre bu ölçüyle çok güzel şiirler yazmıştır. Bunun (4 + 3 + 4 + 3 = 14) duraklısı da vardır. Fakat bu şekli tutunamamıştır. Aşağıdaki örnek (7 + 7) duraklı ölçü içindir :

Advertisement

Her gölge yeryüzünde/bir ışığa mezardır,
Bilmem ki sönmez ateş/hangi dünyada vardır?

F. Nafiz ÇAMLIBEL

11. Onbeş heceli ölçü :

Bu ölçü (8 + 7 = 15) duraklı olabildiği gibi (4 + 4 + 4 + 3 = 15) duraklı da olabilir. Daha çok ikincisi kullanılmıştır. Aşağıdaki örnek (4 + 4 + 4 + 3) duraklı ölçü içindir :

Bırak beni/haykırayım/susarsam sen/matem et,
Unutma ki/şairleri/haykırmayan/bir millet
Sevenleri/toprak olmuş/öksüz çocuk/gibidir.

Mehmet Emin YURDAKUL

Bunlardan başka 16, 20 ve 22’li ölçüler de denenmiştir. Fakat tutmamıştır. Onun için de çabuk vazgeçilmiştir. Buna rağmen Yunus Emre, 16 lık ölçüyü de bir hayli kullanmıştır.

Yukarıdan beri sıralayıp geldiğimiz bu ölçülerden en işlek olanlar, yedili, sekizli ve onbirli ölçülerdir. On dörtlü ölçü son zamanlarda aydın şairlerimiz tarafından başarıyla kullanılmıştır. On dörtlü ölçü, ahenk bakımından zengin bir ölçüdür.

Hece ölçüsü daha önce de söylediğimiz gibi, Divan edebiyatı sanatçıları tarafından hor görülmüş, aruza gösterilen ilgi, buna gösterilmemiştir. Bu böyle olmakla beraber, halk şiiri ve hece ölçüsü, kendi sanatçıları arasında büyük bir sevgi ve içten gelen ilgiyle işlenmiş; dünya halk edebiyatları arasında haklı olduğu şöhrete ulaşmıştır. Hele XVI. yy. dan başlamak üzere XVII. yy. ve sonrasında halk edebiyatı ve hece ölçüsünün gösterdiği yükseliş, Türk diliyle ne derece özlü bir edebiyatın yaratılabileceğini canlı olarak göstermiştir. Halk edebiyatının koşmaları ve türkülerindeki içtenlikle, hiçbir edebiyat boy ölçüşemez.


Leave A Reply