Hukukta yaptırım nedir? Hukuk yaptırım türleri, çeşitleri ve özellikleri nelerdir? Hukuki yaptırım hakkında bilgi.
HUKUKUN YAPTIRIMI
A) YAPTIRIM KAVRAMI
Yaptırım (müeyyide), herhangi bir kuralın koymuş olduğu emir ve yasaklara uygun surette hareket etmeme, onun yap dediğini yapmama veya yapma dediğini yapma halinde karşılaşacak olan tepkidir. Bu ünitede sadece hukuk kurallarının maddi nitelikteki yaptırımları incelenecektir.
B) YAPTIRIM TÜRLERİ
1-Ceza
Kanunun suç işleyen kişiye uygulanmasını öngördüğü yaptırıma ceza denir.
a) Özgürlüğü bağlayıcı cezalar (Müebbet hapis, sürekli hapis cezası gibi)
b) Adli para cezaları
c) Askeri Ceza Hukukuna ilişkin cezalar: Göz ve oda hapsi, katıksız hapis cezası.
d) Disiplin cezaları: Memur, asker, öğrenci, dernek üyesi gibi belli bir statüye tabi kimselere hizmet ve iç düzenle ilgili kurallara aykırı davranışta bulundukları zaman verilen cezalardır. Uyarma, kınama, kusur bildirme, geçici çıkarma, büsbütün çıkarma gibi.
Not: Görevden uzaklaştırma disiplin cezası değil, sadece güvenlik önlemidir.
2-Cebri İcra
Bir hukuk kuralını ihlal eden kimsenin o hukuk kuralının emrini yerine getirmeye zorlanmasıdır.
Örneğin, (A) televizyonunu 200 YTL’ye (B)’ye satmış ve teslim etmiştir. Ancak (B), borcunu vadesinde ödemediği takdirde, (A), mahkemeye veya icra dairesine başvurarak alacağının (B)’den zorla alınmasını isteyebilir. İcra dairesi bu durumda (B)’nin malını haczedip onları paraya çevirerek alacaklı (A)’nın alacağını bu paradan öder. Bu konular İcra İflas Kanununda düzenlenmiştir. Askerlik, vergi, nafaka ödenmesi durumlarında cebri icra yaptırımı uygulanabilir.
3-Tazminat
Hukuka aykırı olarak başkalarına verilen zararların, ödettirilmesi biçimindeki yaptırımdır. Tazminat “maddi tazminat” şeklinde olabileceği gibi, “manevi tazminat” biçiminde de olabilir. Örneğin, bir kimsenin “haksız fiili” ile veya “sözleşmeye aykırı davranışı” ile (örneğin, satmış olduğu malı zamanında teslim etmeyen satıcı, alıcının bu yüzden uğradığı zararları tazmin etmek zorunda kalır) bir başka kimseyi zarara uğratması durumunda tazminat ödeme yükümlülüğü ortaya çıkar.
4-Hükümsüzlük
Bir hukuki işlemin kanunun öngördüğü şekilde yapılmaması veya kanuna aykırı olarak yapılması halinde hukuki sonuç doğurmamasıdır. Çeşitli türleri vardır;
a) Yokluk
Sözleşmenin esaslı unsurlarının eksik ya da sözleşmede esaslı surların bulunmamasıdır. Sözleşmenin taraflarının iradelerinin uyuşmaması örneğin evlilik sözleşmelerinin resmi memur önünde yapılmaması sebebiyle ortaya çıkan sakatlık halidir. Burada yapılan sözleşme zaten olmadığından ayrıca dava açmaya da lüzum yoktur.
b) Butlan
Bir sözleşmede tarafların iradelerinin uyuşmasına rağmen kanun geçerli saydığı durumların meydana gelmemesidir. Şu 3 durum butlana sebebiyet vermektedir. Bunlar
1. Akıl hastası kişilerin yaptıkları
2. Ahlaka aykırı sözleşmeler
3. Konusu başlangıçta imkansız olan sözleşmelerdir.
Butlanda yokluğun aksine dava açılması gerekir. Bu dava her zaman ve herkes tarafından açılabilir.
c) Tek taraflı bağlamazlık
Ayırt etme gücüne sahip bir küçüğün, örneğin 15 yaşındaki bir öğrencinin ana babasının izni olmadan yapmış olduğu bir satış sözleşmesi “tek taraflı bağlamazlık” yaptırımına tabidir; yani bu sözleşme henüz fiil ehliyeti tam olmayan küçüğü bağlamaz, ama tam ehliyetli olan karşı tarafı bağlar. Bu küçüğün velisi yapılan işlemi sonradan onaylarsa (icazet verirse), işlem artık küçük için de bağlayıcı olur; buna karşılık veli onaylamazsa işlem her iki taraf bakımından da hükümsüz hale gelir.
5-İptal
Hukuk kurallarına aykırı yapılmış olan idari işlemlere uygulanacak yaptırımdır, iptal kararını verecek tek mahkeme idari mahkemelerdir, (idare mahkemesi, vergi mahkemesi, Danıştay) Ör: İşten hiçbir sebep yokken atılan (A)’nın atılma işleminde devletin hukuka aykırı yaptığı bir işlem vardır. Öyleyse (A) idare mahkemelere başvurarak bu işlemin iptalini yani ortadan kaldırılmasını isteyecektir. Bu dava sadece devlete karşı açılabilir. Bu dava sadece devlete karşı açılabilir.