Yüzlerce yıl boyunca tüm dünyaya hükmeden bir Türk kavmi olan ve bir çok devletler kuran Hunlar ve devletleri ile medeniyetleri hakkında bilgi
HUNLAR, Eski Türk kavimlerindendir. Kelimenin Türkçe’deki asıl şekli «Kun» dur. Çince’de «Hiung-nu» denilir, oradan batı dillerine «Hun» olarak geçmiştir. Türkler’i ilk defa bir imparatorluk halinde birleştiren kavim Hun Türkleri olduğu için, tarihte olağanüstü önem kazanmışlardır. Başlıca Hun devletleri şunlardır:
1. — Orta Asya Hunları: M. Ö. 220’den M. S. 216’ya kadar 436 yıl bu devlet Türkler’i bir araya toplamıştır. Bu 436 yıl içinde aynı hanedandan 38 Türk imparatoru gelip geçmiştir. Bunlara Türkçede «Yabgu» (imparator) denirdi. Hanedanın ilk imparatoru Teoman (Tuman) dır. M. Ö. 220-209 yılları arasında hüküm sürmüştür. İkincisi Yabgu Teoman’ın oğlu Mete (Maotun) yani OğuzHan’dır (M. Ö. 209-174).
Mete’nin fetihleriyle bütün Kuzey ve Orta Asya, Büyük Okyanus’tan Hazar Denizi’ne, Himalayalar’dan Kuzey Sibirya’ya kadar Türkler’in eline geçti. Nüfusu zayıf olan bu ülkelerin büyüklüğü 18 milyon kilometrekareden az değildir.
Hun hanedanı, Türkler’in başına geçen ilk imparatorluk hanedanıdır, en ünlü, en devamlılarından birisidir. Hattâ bütün Türk imparatorluk hanedanları içinde, Osmanoğulları’ndan sonra, en çok iktidarda kalanıdır. Bu durum, Hunlar’ın Türk tarihi bakımından önemini göstermeye yeter. Hunlar’ın yerine geçen ikinci Türk imparatorluk hanedanı Siyenpi hanedanıdır. M. S. 50’de Hun imparatorluğu ikiye ayrıldı.
2. — Volga Hunları: Başka Türk kavimlerinin baskısı sonunda Hunlar’ın önemli boyları batıya göç etmek zorunda kaldılar, Avrupa’ya girdiler. M. S. 374’te Balamir, Volga Hun devletini kurdu. Bu devlet Volga ile Ural ırmakları arasındaki ülkede kuruldu, kısa sürdü,.
3. — Avrupa Hunları: Öteki Türk kavimlerinin itmesiyle Avrupa kıtasına giren Hun Türkleri’nin kurdukları devlettir. Pek önemli, büyük bir imparatorluk olan Avrupa Hun Devleti 425’ten 454’e kadar 31 yıl sürmüştür. Başkentinin bugünkü Macaristan’da Szegedin şehrinin yerinde bulunduğu tahmin olunuyor.
Devleti Muncuk, Oktar, Ruga (Rua) ve Aybars adında 4 kardeş kurmuştur. Bunlardan, önce Oktar, sonra Ruga imparator oldular. Ruga, 434’te ölünce yerine yeğeni” (kardeşi Muncuk’un büyük oğlu) Bleda (Buda) geçti. Bleda, 11 yıl saltanat sürdü; 445’te 50 yaşlarında öldürüldü. Yerine kardeşi Attila geçti. •
Attila, Bleda’nın saltanatı boyunca imparatorluğun Doğu eyaletlerinde müşterek hükümdar olarak saltanat sürmüştü. 9 yıllık tek başına imparatorluğunda, Türk-Hun devletini dünyanın en büyük devleti haline getirdi. 453’te, yani Doğu Roma imparatorluğuna Osmanlı Türkleri tarafından son verilip Ortaçağ’ın kapatılmasından tam 1000 yıl önce öldü; 53 yaşında idi.
Attîla, büyük fetihleri ile Avrupa’nın yarısını aldı. Türk-Hun devletinin büyüklüğü bir an için 4 milyon km2 yi geçti. Batı ve Doğu (yani Bizans) imparatorluklarının Attila’nın eline geçeceği muhakkak sayılıyordu. Fakat Attila’nın âni ölümünden sonra yerine geçen büyük oğlu llek, ancak bir yıl imparatorluğu koruyabildi.
Attila’nın asıl eşi Arıkan’dan olan öteki oğulları, İlek’in öldürülmesinden sonra, kavgaya başladılar. Bunlardan Dengizik 468’de öldürüldü. Attila’nın öteki oğulları, Irmek’le Hernak da az zamanda yok oldu. Büyük devlet, sanki eskiden de yokmuş gibi hartadan silindi, imparatorluğu kuran bir avuç Hun Türk’ü başka kavimler arasında eriyip gitti. Attila, İlkçağ’ın son devresinin en önemli şahsiyetidir. Ölümünden 23 yıl sonra Batı Roma yıkıldı, ilkçağ son buldu. Vakitsiz ölmeseydi tarihin gidişi başka türlü olabilirdi.
4. — Hindistan Hunları: Bunlara «Akhunlar», Batı dillerinde de «Heftalitler» denir. Bol Moğol unsuru île karışık olarak güneye, Hindistan’a inen Türk-Hun zümreleri, Hindistan’da VII. imparatorluk hanedanını kurdular. Hindistan’ın kuzey yarısı İle Afganistan’ı, Türkistan’ın da bir bölümünü ellerine geçirdiler. 3,5 milyon km2 lik bir genişlikteki bölgeyi egemenlikleri altına aldılar, Ortaçağ’ın ilk yüzyılında Asya’da pek önemli bir rol oynadılar. Çinliler’le, Güney Hindu-lar’la, Araplar’la ilgi kurdular. Çinliler onlara «Yeta» veya «Huta», Güney Hindular «Huna», Araplar «Haytal», çoğul şeklinde de «Hayatila» derlerdi.
420’den 470’e kadar 50 yıl Akhunlar’ın başında bulunan ve Attila ile çağdağ olan kıral Ahşunvar, İran Sasanî prenşesi Fîrûzduht’la evlendi. Torunu Toraman 470 yıllarında babasının yerine geçti. 496’da imparator olarak Hindistan’da Akhun egemenliğini kurdu. 502′ de öldü. Yerine geçen oğlu Mihirakula 530’a kadar 28 yıl imparatorluk tahtında kaldı. Apar hanedanından Türk imparatorluk prenseslerinden biriyle 520’de evlendi; böylece Akhunlar’la Orta Asya’daki asıl Türk imparatorluğu arasında sıkı ilgi kuruldu.
Büyük Hindu kitlesi arasında Akhunlar, 71 yıl Hindistan’a egemen olduktan sonra, eriyip gittiler.
HUN MEDENİYETİ
HUNLAR tahta evlerdp otururlardı. İmparator Attila’nın muhteşem sarayı bile tahtadandı. Saraydaki süslü sütunlar, Attila’yı ziyarete gelen yabancı elçi ve devlet adamlarının dikkatini çekmişti. Hunlar yaşadıkları memlekette taşın azlığına karşılık kerestenin bol olması yüzünden binalarını tahtadan yapıyorlardı. Attila’nın sarayının yanında başka ülkelerden gelme taşlarla yapılmış bir de hamamı vardı.
Hun kadınları, örgü, İşleme, nakış işlerinde pek ustaydılar. Kendi aralarında toplandıkları zamanlar hep el işleriyle uğraşırlardı.
Hunlar edebiyatta ileriydi. Hun hükümdarları, hele Attila, savaştan döndüğü zamanlar, genç kızlar, halk şairlerinin yazıp besteledikleri şarkıları söyliyerek onları karşılarlardı. Hun edebiyatında kahramanlık şiirlerine çok yer verilirdi. Tiyatro da bir hayli gelişmişti, Orta oyunları şeklinde temsil edilen sanat eserleri vardı. Hun gençleri tiyatroya meraklıydılar. Bir hayli tiyatro sanatkârı vardı.
Hunlar’ın ordu teşkilâtı çok düzenliydi. Hun atlıları, at üstünde giderlerken, peşlerinden gelen düşmana arkalarına dönmeden ok atmakla ün salmışlardı. Savaş taktikleri de mükemmeldi, üstaca manevralarla, karşılarındaki düşmanı şaşırtıp bozguna uğratırlardı. Hunlar’ın savaş aletleri çok ileriydi.
