19. yüzyıl dönemi Osmanlı Islahat Hareketleri içerisinde en önemli dönem olan II. Mahmut dönemi / devri ıslahat hareketleri maddeler halinde.
II. MAHMUT DEVRİ ISLAHATLARI
Kabakçı Mustafa isyanından sonra Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa III. Selim‘i tahta çıkarmak amacıyla İstanbul’a geldi. III. Selim öldürülünce II. Mahmut‘u padişah yaptı, kendiside Sadrazam oldu.
Alemdar Mustafa Paşa, Anadolu ve Rumeli’de devlet aleyhine güç ve saygınlık kazanan Ayanları İstanbul’a çağırarak 1808’de Sened-i ittifak sözleşmesini imzaladı. Bu senet uygulanamamıştır. Padişahın yetkilerini sınırlandırması, padişah ile yönetim arasında ayırım yapması yetki ve sorumlulukların karşılıklı oluşu yönünden önemlidir.
Alemdar Mustafa Paşa askeri alanda Nizam-ı Cedit yerine Sekban-ı Cedit ordusunu kurdu. Ulufe alım ve satımı yasaklandı. Yeniçerilerede eğitim yaptırılmaya başlandı. Bu gelişmeler Yeniçerilerin tepkisine neden oldu. Alemdar, intihar etti. Sekban-ı Cedit ocağı kaldırıldı.
II. Mahmut Eşkinci Ocağı’nı kurdu. Topçu ocağının desteğini aldı. Yine Yeniçeriler isyan edince halkın ve ulema sınıfının desteğinde 1926’da yayınlanan bir hattı hümayunla tüm ülkede Yeniçeri Ocağını kaldırdı. (Vaka-i Hayriye) Arkasından da Ocak ile ilişkisi olan Bektaşi Tarikatı kaldırılarak mal varlıkları vakıf kurumlarına verildi. Islahatların önündeki bir engel kaldırılmış oldu.
Dönemin ıslahatları;
- Asakir-ı Mansure-ı Muhammediye adında yeni bir ordu kuruldu. Yeni ordu seraskerlik makamına bağlandı.
- Sadece Deniz Mühendishanesi mezunlarının kaptan olması kararlaştırıldı.
- Divan örgütü kaldırılarak bakanlıklar kuruldu.
- Müsadere sistemi kaldırıldı. Devlet bu sisteme göre, görevden alman ve ölen memurların mal varlıklarına el koyabilirdi. Bazen halkta bu kapsama girebilirdi.
- Posta ve karantina örgütü kuruldu.
- Askeri amaçlı ilk nüfus sayımı yapıldı.
- Memurlar için kıyafet zorunluluğu getirildi. Fes kabul edildi.
- Padişah portreleri devlet dairelerine asılmaya başlandı.
- Medreselerin yanında çağdaş eğitim veren okullar açıldı. İlk öğretim zorunlu oldu. Rüştiye (ortaokul) gibi orta dereceli okullar açıldı.
- Memur yetiştirmek amacı ile Mekteb-i Maarif-i Adliye, Harp okulu Tıp okulu, Bando okulu gibi okullar açıldı.
- 1821’de Tercüme odası adı ile Türkiye’de ilk yabancı dil okulu açıldı.
- Eğitim amacıyla Avrupa’ya ilk kez öğrenci gönderildi.
- İlk resmi gazete Takvim-i Vakayi çıkarıldı.
- Çuha fabrikası kurulmaya çalışıldı.
- II. Mahmut ülkeyi tanımak amacıyla yurt gezisine çıkan ilk Osmanlı padişahıdır.
Kaynak – 2
Kabakçı Mustafa Olayı ile tahttan indirilen III. Selim’in yerine IV. Mustafa padişah olur olmaz III. Selim’in yaptığı bütün yenilikleri kaldıran bir ferman verdi. Yenilik ve Nizam-ı Cedit’ten yana olanlar kovalandı. Yakalananlar idam olundu. Nizam-ı Cedit Ocağı dağıtıldı. Sözün kısası yapılan bütün iyi şeyler ortadan kaldırıldı. Gene geriye dönüldü. Bu arada yenilikten yana olanlardan bazıları bir kolayını bulup İstanbul’dan kaçarak Rusçuk ayanından Alemdar (Bayraktar) Mustafa Paşa’nın yanına gittiler. Alemdar Mustafa Paşa III. Selim’i çok severdi. Yanında on bin kişilik kuvvetli ve düzenli bir ordusu da vardı.
Islahatçılar, başta Alemdar Mustafa Paşa olduğu halde, İstanbul’a yürüdüler. Önce, ihtilâlden sonra Boğaz Nazırı Kabakçı Mustafa’yı Rumeli Fenerindeki konağında basarak kafasını kestiler. Sonra İstanbul’a girerek III. Selim’i tekrar tahta çıkarmak için saraya yürüdüler. Fakat IV. Mustafa, III. Selim ile kendi öz kardeşi şehzade Mahmut’un öldürülmesini buyurdu.
Alemdar Mustafa Paşa, saraya girince III. Selim’in ölüsü ile karşılaştı. Bağırıp çağırmaya başladı. Bu sırada Selim’i öldüren cellâtlar, saray damına kaçırılan şehzade Mahmut’u yakalamak için uğraşıyorlardı. Alemdar’ın adamları, Şehzade Mahmut’u damdan indirerek getirdiler, Islahatçılar Sultan Mustafa’yı tahttan indirerek yerine II. Mahmut’u geçirdiler (1808).
II. Mahmut’un İlk Zamanları ve Alemdar Mustafa Paşa Olayı:
II Mahmut padişah olur olmaz, Alemdar Mustafa Paşayı sadrazam yaptı. Alemdar, ıslahattan yana idi. Memlekette tekrar bir yenilik hareketi başladı. Bu sırada imparatorluğun birçok yerlerinde hükümet başkentini dinlemeyen ve kendilerine Ayan denilen birtakım derebeyleri türemişti. Alemdar, ilk önce, âyanları İstanbul’a getirterek onlardan devlete ve yapılacak ıslahat hareketlerine sadık kalacaklarına dair söz aldı.
Bundan sonra askerlik alanında ıslahata devam olundu. Nizam-ı Cedit’in yerine Sekban-ı Cedit denilen yeni bir ocak kuruldu. Bu, Nizam-ı-Cedit’in yeniden dirilmesi demekti. Fakat Yeniçeriler, az zamanda kuvvetlenen bu ocaktan da kuşkulanmaya başladılar. İsyan ederek Alemdar Mustafa Paşa’nın oturduğu Babıâli’yi bastılar. Asilerle paşanın arasında bir hayli çarpışma oldu. Alemdar Paşa, padişahın kendisine yardım edeceğini umarak bir süre asilerin saldırılarına karşı koydu. Fakat II. Mahmut ona yardım göndermedi. Nihayet 300 kadar yeniçeri, Alemdar’ı yakalamak için Babıâli’nin tavanına çıkarak, damı delip içeri girmek istediler. İşte o zaman Paşa, daha fazla dayanamadı. Alt kata inerek oradaki cephaneliğe bir tabanca sıktı. Kendisiyle birlikte, tavana çıkan 300 yeniçeri de öldü (1808).
Alemdar’ın ölümünden sonra asiler saraya saldırarak II. Mahmut’u da tahtından indirip tekrar IV. Mustafa’yı padişah yapmak istediler. Bunun üzerine II. Mahmut, derhal kardeşi Sultan Mustafa’yı öldürterek asilerin emellerine engel oldu. Bu suretle de isyan bastırıldı.
Yeniçeri Ocağının Kaldırılması (1826):
Üst üste çıkan bu isyanlar, artık Yeniçeri Ocağının memleket için bir tehlikeden başka bir şey olmadığını herkese öğretmiş ve anlatmış oldu. II. Mahmut, memlekette temelli bir ıslahat yapabilmek için, Yeniçeri Ocağının ortadan kaldırılmasının gerekli olduğunu anlamıştı. Bu işe girişmeden önce son bir deneme daha yaptı. Eşkinci denilen yeni bir askerlik ocağı kurdu. Bu ocağa Yeniçeri ortlarından da asker yazdı. Bunlar önce eğitim yapacaklarına dair söz verdiler. Fakat bir süre sonra «Bis talim istemeyüz» diye yeniden ayaklandılar. Bunun üzerine Yeniçeri Ocağının kaldırılmasına karar verildi. Sancak-ı şerif (Kutsal sancak) çıkarılarak halk, yeniçerilerle savaşa çağrıldı.
Devlete bağlı olan Topçu Ocağı ve öteki kuvvetlerle yeniçeriler üzerine yüründü. Kışlaları topa tutularak yakıldı. Ele geçirilen yeniçerilerin kafaları kesildi. Günlerce devam eden sokak savaşlarından sonra Yeniçeri Ocağı tümden söndürüldü (1826).
Osmanlı Tarihinde bu olayın adına Vaka-i Hayriye (Hayırlı olay) denir Gerçekten bu olay hayırlı bir iş oldu. Zira, öteden beri yapılmak istenen ıslahat hareketlerine engel olan, isyan ve ihtilâller çıkararak birçok kimselerin kanına giren bu ocağın ortadan kaldırılması, memleket için hayırlı sonuçlar doğurdu. Artık ıslahata engel kalmadı. Yenilik hareketlerine hızla devam olundu.
II. Mahmut’un Öteki Islahat Hareketleri:
Yeniçeri Ocağının kaldırılması üzerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adı ile yeni bir askerlik ocağı kuruldu. Bu askerin yetiştirilmesi için Fransa ve Prusya’dan birçok subaylar getirildi. Az zamanda kuvvetli ve disiplinli bir ordu elde edildi.
II. Mahmut, devlet yönetimini düzeltmek için adliye, maliye ve öteki devlet işlerinde de geniş ıslahata girişti. Osmanlı devletinin kuruluşundan beri devleti yöneten Divanı kaldırdı. Sadrazam, Başvekil adını aldı, öteki vezirlerin de adları değiştirildi. Şimdiki Bakanlıklara karşılık olmak üzere Nazırlıklar kuruldu. Devlet memurları Hariciye (Dış), Dahiliye (İç) diye iki bölüme ayrıldı. Devlet memurlarına maaş verilmesi usulü kabul olundu. Kılık kıyafet esaslı bir düzene kondu. Uzun sakallar kestirildi. Sarık ve kavuk kaldırılarak devlet memurlarına fes giydirildi.
Sultan Mahmut, memleketi ekonomik alanda da kalkındırmak istiyordu. Bunun için yerli sanatlar ve sanatçıları koruyan kanunlar yaptırdı. Yerli tacirlerin Avrupalılarla yarışabilmeleri için onlara gümrük kolaylıkları gösterdi.
II. Mahmut bundan başka kültür alanında yenilikler yaptı. Medresesinin yanında ilk kez sivil okullar açtırdı. Rüşdiye (ilkokul) adı verilen bu okullardan başka Tıbbiye, Harbiye (Harp Okulu), Muzıka-i Hümayun (Bando Okulu) gibi yüksek okullar da açtırdı. Devlet memuru yetiştirmek için de (Mekteb-i Maarif-i Adliye) adı ile yeni bir okul kurdurdu. İlk kez Avrupa’ya öğrenci gönderdi. Bundan başka memleketimizde gene ilk kez (Takvim-i Vakayi) adlı bir gazete çıkarıldı.
