İlk kurulan Türk devletlerinde kültür ve uygarlık ile ilgili bilgiler. Devlet Yönetimi, din, inanış, sosyal, edebi yaşam ve bilime bakış açısı.
1. DEVLET YÖNETİMİ
• Temel birim Oguş (aile) idi. Ataerkil bir özellik gösteren aile, soyları oluşturuyordu. Soyların ya da ailelerin bir araya gelişiyle bod ya da boylar oluşuyordu.
• Eski Türk devletlerinde yönetim birimi boy’du. Her boyun başında bir bey bulunurdu. Bey, kaganm boydaki temsilcisiydi,
• Boylar birliğine badun deniliyordu. Bodunların başında bey ya da kağan bulunuyordu.
• Egemenlik; kağan, hakan, han adları verilen Türk hükümdarlarına ve hükümdar ailesine aitti.
• Hakan, merkez illeri yönetirdi.
• Doğu illerini veliaht, batı illerini ise hanedana mensup bir prens yönetirdi. Doğu ile batı, içişlerinde tamamen serbestti.
• Devletin, hükümdar ailesinin ortak malı sayılması ve prensler arasında bölünmesi Orta Asya’da kurulan Türk devletlerinin kısa sürede yıkılmalarında başlıca etken olmuştur.
• Türkler, hükümdarlarına devleti yönetme yetkisinin Gök-Tanrı tarafından verildiğine inanırlardı. Bu yetkiye de kut derlerdi. Kut’un kan yoluyla babadan ogula geçtiği kabul edilirdi.
• Devlet işleyişi töre ile düzenlenirdi. Töre, kanunlar ve örf hukukundan oluşuyordu.
• Sivil yönetim dışında devletin en önemli unsuru orduydu. Bozkırlarda her yanın tehlikeye açık olması Türklerde savaşçılığı ve askerliği ön plana çıkarmıştır. Kagan’m sürekli bir ordusu vardı ve askerlik mecburiydi.
En büyük birlik tümendi (on bin kişilikti.) Tümenler de bine, yüze ve ona ayrılırdı. Yani askerî birlikler onlu sisteme göre düzenlenmişti.
2. DİN VE İNANIŞ
• Türklerin en eski inançları totemizme dayanır.
• Eski Türkler, tabiatta birtakım gizli kuvvetlerin varlığına inanıyorlardı. Dag, taş, ırmak, su, ay, yıldız vb. unsurlar, kutsal varlıklar olarak tasvir edilmişlerdir. Bunların kutsallıklarının, kendilerinde bulunan iyi ya da kötü ruhlardan geldiğine inanılırdı.
• Gök-Tanrı, tek yaratıcı olarak görülmekteydi. Bütün Türk toplumlarında kurban sunulan varlıkların başında ve hepsinin üstünde Gök-Tanrı gelmekteydi. Bu inanç sisteminde yıldız, Ay ve Güneş önemli öğelerdi.
• Eski Türk toplumunda Şamanizmin de önemli bir yeri vardı.
• Şaman, düzenlenen ayinlerde ruhlar ile temasa geçip onları hoşnut ederek, arzu edilen sonucu almaya çalışırdı. Şamanlık, bir tür sihir ilmiydi. Devlet büyükleri Şamanların söz ve dualarına önem verir, onların fikirlerini almadan bir işe girişmezlerdi. Falcılık da şamanizmin başlıca unsurlarındandı.
• Ölümden sonraki yaşama inanılırdı. Bu nedenle ölen kişi (öteki dünyadaki yaşamında gerekli olacağı için) atıyla birlikte gömülürdü.
• Göktürklerde ölü, bütün servet ve atıyla birlikte yakılır, külleri bir yıl sonra törenle mezara konulurdu. Mezarın üstüne, öldürdüğü insan sayısı kadar taştan insan şekilleri (balbal) konulurdu.
• Türkler arasında Budizm, Maniheizm, Taoizm, Hristiyanlık, Musevilik gibi çeşitli dinler yayılmıştı. Ancak Türkler eski inançlarını kaybetmemişlerdir.
3. SOSYAL VE EKONOMİK HAYAT
• Türkler göçebe ve yarı-göçebe bir hayat sürdürüyorlardı.
• Göçebe hayat nedeniyle Türklerde küçük aile yapısı egemendi.
• Yerleşik hayata geçildikçe, Uygurlar döneminde olduğu gibi evler yapılmaya başlanmıştır.
Hukukun kaynağı Töre idi. Törenin üç kaynağı vardı :
a. Halkın koyduğu kurallar, aile, mülkiyet miras gibi konularda geçerliydi.
b. Beyler tarafından alınan kararlar : Toylar.
c. Hükümdar tarafından konulan kanunlar.
– Hunlar zamanında 5. ayda atalar, gök ve yer için kurbanlar kesilip ibadet edilirdi. Hun, Göktürk ve Uygurlarda 5. ay Bahar Bayramı olarak kutlanırdı.
– 9. ayda ise nüfus sayımı yapılır, vergiler toplanırdı.
4. YAZI, DİL VE EDEBİYAT
• Orhun ya da Göktürk alfabesi olarak adlandırılan alfabe ile yazılı edebiyatın ilk ürünleri olan kitabeler bırakılmıştır.
• Uygurlar, varlığını günümüze kadar sürdüren Uygur Alfabesi’ni bulmuşlardır.
• Sözlü edebiyatın başlıca ürünleri savlar (atasözleri) sağular (ağıtlar), koşuklar (koşma) ve destanlardır.
• Zamanımıza gelmiş en önemli destanlar, Oğuz Kağan, Türeyiş, Ergenekon destanlarıdır.
• Orhun Kitabeleri, VIII Yüzyılda, Türklerin gelişmiş bir alfabe ve anlatım gücüne kavuştuğunu göstermektedir.
Kodeks Kumanikus adlı eser, Kuman (Kıpçak) şivesi ile yazılmış Latin, Fars ve Kuman dilleri üzerine üç sütun halinde düzenlenmiş bir sözlüktür.
6. BİLİM VE SANAT
• On İki Hayvanlı Takvimi düzenlemiş olmaları, gökbilim alanında bilgi birikimleri olduğunu göstermektedir.
• Diğer dillerden çeşitli tercümeler yapmışlardır.
• Devlet adamları, danışma kurumuna (keneş meclisi) yer vermiş, bilim adamı ve sanatçıların fikirlerinden yararlanmışlardır.
• Eski Türk sanatında “hayvan üslubu” önemliydi. Hayvanların birbirleriyle mücadelelerini gösteren motifler yaygın olarak kullanılırdı.
• Renkli taş işlemeciliği, gümüş kakmacılık, kuyumculuk, halı ve kilim dokumacılığı, otağ yapımı gelişmişti.
• Göçebe yaşam egemen olduğundan sanat eserleri taşınabilir malzemelerden yapılmıştır. Uygarlarda yerleşik hayat sonucu birçok manastır, saray vb. yapılmıştır.
