İpek nedir, nasıl elde edilir, ne işe yarar? İpek özellikleri, çeşitleri nelerdir? İpekböceği nasıl ipek yapar? İpek elde edilirken ki aşamalar.
Kaynak: pixabay.com
İpek
İpek; bazı böceklerin koza ya da ağ örmek üzere salgıladığı hayvansal elyaftır. Ticari kullanımı olan ipeğin hemen hemen tümü, ipekböceği denen Bombyx cinsi kelebeklerin kozalarından elde edilir.
İpekböcekçiliği, evcil ya da dut ipekböceğinin (Bombyx mori) yumurta evresinden koza evresine değin bakımını ve yumurtadan çıkan tırtılların beslenmesi için gerekli dut ağaçlarının yetiştirilmesini içerir.
İpekböceği Nasıl İpek Yapar?
İpekböceği tırtılı uzun ve kesintisiz ipek lifiyle kendisini çevreleyen kozasını örer. Tırtıl, salgısını iki büyük salgı bezinde üretir; daha sonra bu salgı hayvanın başındaki iplik memesinden dışarı çıkar ve havanın etkisiyle bir çift lif halinde sertleşir. Bu liflerin ana maddesi bir protein türü olan fibroindir.
Ayrı iki salgı bezinin salgıladığı serisin (ipek zamkı) ise bu iki lifi birbirine yapıştırır. İpekböceği başkalaşma (metamorfoz) geçirip kanatlı erişkine dönüştükten sonra kozayı delerek dışarı çıkar. Koza liflerinin zarara uğramaması için böceğin koza içinde öldürülmesi gerekir. Boğma denen bu işlem genellikle kozalara buhar ya da sıcak hava verilerek yapılır. İpek eldesinde kullanılan en önemli evcilleştirilmemiş tür tasar kelebeğidir. Bu türün tırtılları ipekle ördükleri kozalarında küçük bir delik bırakır. Tırtılın yalnız serisinle kapattığı bu açıklıktan çıkan erişkin, ipek liflerine zarar vermez.
Yararlanılabilen uzunluğu her kozada 600 ile 900 m arasında değişen ipek, kesiksiz bir filamenttir. Koza içindeki sarımı yapıştıran serisin yumuşatıldıktan sonra serbest hale gelen filamentin ucu bir yere tutturularak açılır ya da başka kozalardaki liflerle birlikte aynı anda çekilerek, bazen hafif bükülerek, çıkrıklarda sarılır ve tek katlı bir iplik oluşturulur.
Kaynak: pixabay.com
İpek iplikler çok ince olduğundan kullanışlı değildir ve birkaçı bir arada bükülerek, büküm sayısına ve bükme yönüne göre değişen daha kalın ve daha dayanıklı çeşitli iplikler yapılır.
Serisin içeren ipek ham ipek olarak bilinir ve işlem sırasında koruyucu görev yapan bu zamk çoğunlukla iplik yapımına ya da dokuma aşamasına kadar ipeğin üzerinde bırakılır. Daha sonra ipeğin sabunlu suda kaynatılmasıyla bu zamk giderildiğinde ipek yumuşar ve parlak bir görünüm alır, ağırlığı da yüzde otuz oranında azalır.
İbrişim denen yarı yapay ipek ipliği, örselenmiş kozalarda kırıntı halinde bulunan ya da işlem sırasında kırılan kısa filamentlerin kimyasal bir işlemden geçtikten sonra birlikte bükülmesiyle hazırlanır. İpek ipliklerin kalınlık ölçüsü denyedir (9.000 m uzunluğundaki ipliğin gram olarak ağırlığı). İbrişim ise belli ağırlıktaki çile sayısıyla anılır. Bazen metal tuzları gibi bitirme (son işlem) maddeleriyle işlenerek ipeğin ağırlığı ve yoğunluğu artırılır. Ama bu işlem sonucunda ipek iplik kolayca kopabilir bir özellik kazanabilir.
İpek zamkının giderilmesi işlemi sonucunda ipek parlak, yarısaydam bir görünüm alır ve oluşan pürüzsüz yüzey kolayca kir tutmaz. Denyesine dört grama kadar ağırlık uygulandığında ipek dayanıklıdır ve kırılmaya karşı dirençlidir. Islatıldığında ise dayanıklılığı yüzde 15-25 arasında azalır. Bir ipek filamenti başlangıçtaki uzunluğunun yüzde 20’si kadar kopmadan gerilebilir ama yaklaşık yüzde 2’si kadar gerildiğinde bile hemen eski haline dönmez. İpeğin yoğunluğu pamuk, yün ve reyon (suni ipek) elyafına göre daha düşüktür, iyi bir nem tutucudur (ağırlığının üçte biri kadar nem tutmasına karşın ıslanmaz) ve boyama gücü çok üstündür.
Isıya karşı dayanıklılığı yüne göre daha fazladır ve yaklaşık 170°C’de ayrışır.
Uygun koşullarda saklanmadığında dayanıklılığının azalması uzun zaman alır, güneş altında çok uzun bırakıldığında ayrışma eğilimi gösterirse de küften ender olarak etkilenir. Derişik olmayan bazik çözeltilerden ve yaygın biçimde kullanılan kuru temizleme çözücülerinden zarar görmez. Sürtünmeyle, özellikle düşük nemde durgun elektrik yüklenir. İpeğin havlandırılması sırasında duyulan hışırtı sesi doğal elyafın bir özelliği değil, ipeğin işlenmesi sırasında kazandığı bir özelliktir.
İpekten dikiş ve nakış ipliği, giyim ve ev eşyası için çok çeşitli örme ve dokuma kumaşların yapımında yararlanılır. II. Dünya Savaşı’ndan sonra çorap yapımındaki yerini önemli ölçüde naylona bırakmışsa da yapay elyafa karşı değerini hâlâ korumaktadır. Japonya, Güney Kore ve Çin günümüzde önde gelen ham ipek üreticisi ülkelerdir.
Kaynak: pixabay.com
Suni İpek Nedir?
Suni İpek; Yapma ipek (suni ipek) kimyasal yollarla yapılan bir iplik çeşididir. Bu çeşit iplik yapan fabrikalarda ham madde olarak kavak, köknar gibi selülozu bol olan ağaçların odunundan faydalanılır. Fabrikaya gelen selüloz levhaları üç gün kadar belli bir sıcaklığı ve nemi olan odalarda kurutulur. Sonra da ditme makinelerinde dönen bıçaklar arasında iki saat kadar didilir.
Didilmiş olan selüloz saçtan yapılmış özel kaplarda belli bir sıcaklıkta birkaç gün bekletilir. Olgunlaşan selüloz kükürtleme makinelerinde, 100 kilo selüloz için 33 kilo ölçüsünde karbon sülfürle karıştırılır ve belli bir sıcaklıkta iki buçuk saat kadar çalıştırılır.
Beyaz olan alkali selüloz yavaş yavaş turuncu bir renk alır. İstenilen renk elde edilince kükürtleme ameliyesine son verilir. Elde edilen bu madde birkaç defa süzgeçlerden geçirilerek temizlenir. İçindeki hava kabarcıkları yok edilir. Sonra da platin alaşımından yapılmış 0,6-0,8 mm. çaplı ince delikli memelerden asitli bir banyo içine püskürtülür. Böylece iplik haline gelen madde alüminyum makaralar üzerine sarılır.
Dolan makaralar asit, tuz ve serbest kükürtten temizlenmek için temizleme ameliyesine tabi tutulur. Sonra da kurutma fırınlarında kurutulur ve istenilen şekilde bükülerek çile haline getirilir ve paketlenerek piyasaya sevkedilir. Bu usule viskos usulü ile yapma ipek elde edilişi denir. Suni ipek doğal ipek kadar zarif, fakat ondan daha az sağlamdır, üstelik ateşte pek çabuk parlar.
Kaynak – 2
İpek Nedir? (Kısa Bilgi)
İpek; pulkanatlılardan bazı böceklerin özellikle ipekböceği kurtçuğunun ürettiği kozadan elde edilen liftir.
Kaynak: pixabay.com
Birçok tırtıl kurtçuk evresindeyken kendini çevresine salgıladığı bir tür ipliksi koza içine hapseder. Ancak bu kozaların iplikleri oldukça düzensiz ve dayanıksızdır. Buna karşın bu tür kozalarda kullanılarak dokuma yapılır. Kültürü yapılan ipekböceğinin kozasından elde edilen ipeksi ipliğiyse farklıdır. İpek, uzunluğu 600-900 m kadar olan kesintisiz bir liftir. Birçok kozadan çıkan lifler bir arada bükülerek tek bir ip oluşturulur. Büküm miktarı ve büküm yönüne göre bu ipliklere değişik adlar verilir. Örneğin içinde sericin bulunan ipeğe ham ipek adı verilir. Ham ipek parlak dayanıklı, esnek ve çok güzel görünümlüdür. Kütlesinin % 30’u kadar su emer, ipek sabun ve suyla yıkanarak çapakları giderilir, temizlenir ve sericinden arındırılır.
Sülfröz asitle ağartılır ve boyamaya elverişli hale gelir. Isıya dayanıklıysa da iyi bir iletken değildir. Kötü koşullarda bile çok uzun süre dayanır. Bozulmuş kozalardan elde edilen ya da işlemler sırasında kırılan ipekten ipek elyafı yapılır. Yapay ipeğin ve sentetik ipliklerin ortaya çıkmasından sonra yalnız lüks dokumalarda kullanılan ipek Hindistan, Çin ve İran gibi ülkelerde eski varlığını sürdürür.
Türkiye’de ipekböcekçiliği ve ipek dokuma, Bizans’ın Osmanlılara geçişinden sonra önce Rumeli yakasında başladı, daha sonra Bursa’da yoğunlaştı. 18. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin dokuma alanında Batı’da başlayan Endüstri Devrimi ile rekabet edememesi, Bursa’da ipek dokumasına büyük darbe vurdu. Artık dokumadan çok ipek kozası yetiştiriciliği ve koza halinde satışı söz konusu oldu. 19. yüzyıldaki Ticaret Antlaşmaları üretimi daha da düşürdü.
Günümüzde yılda 600 tona yakın koza üretilen ülkemizde, üretimin % 40’a yakın bölümü Bursa’da gerçekleştirilir. İşlenmiş ipek ipliği tezgâhlarının büyük çoğunluğu da Bursa’dadır. Boyama ve el baskısı işlemlerine yönelik çalışmalar da Bursa’da önemli yer tutar. Doğal ipeğin, hatta öteki dokuma maddelerinin (yün, pamuk, keten) gerilemesine yol açan yapay ipek 1923′ den sonra dışalım yoluyla ülkemizde de işlenmeye başlandı, 1938’de Bursa’ ya bağlı Gemlik’te bir yapay ipek üretim kuruluşu gerçekleştirildi.
