İran Dilleri Nelerdir? Konuşulan Diller, İran Dili ve Edebiyatı Hakkında Bilgi

İran dili ve edebiyatı ile ilgili bilgiler. İran dilleri nelerdir, İran edebiyatının en büyük şair yazarları ve eserleri.

Kaynak: pixabay.com

İran Dili Edebiyatı

İranlılar’ın dili Hint-Avrupa dil ailesinden Farsça’dır. Bu dil ailesi içinde Eski İranca İle Sanskritçe Arya dil topluluğunu meydana getirirler. Sanskritçe ile eski İranca birbirine çok yakındır. Farsça yüzyıllardan beri birçok değişiklik geçirmiştir. Bugün kullanılan dil Orta İranca denilen kısmın gelişmesinden doğmuştur. İran’da eskiden kullanılan başlıca yazılar çivi yazısı, Zent yazısı, Pehlevî yazısıdır. Şimdi Arap yazısı kullanılmaktadır. Farsça’ya birçok Arapça kelime karışmıştır. Bu arada Türkçe kelimeler de vardır.

Eski İran edebiyatına ait eserler bugüne kadar gelmemiştir. Zaman zaman memleketin gördüğü istilalar eski İran edebiyat eserlerinin hemen tamamen mahvolmasına yol açmıştır. Bu bakımdan, İran edebiyatını ancak İslamiyet’ten sonraki eserler temsil ediyor. Devletin büyüyüp gelişmesi edebiyatta da önemli simaların görülmesine yol açmıştır. IX-XI. yüzyıllarda İran edebiyatında ilk önemli şairler görülmeye başlar. İran’ın en büyük şairlerinden biri, Firdevsi bu devrede yaşamıştır.

XII. yüzyılda Enveri, Hakani büyük ün kazandılar. XIII. yüzyıl İran edebiyatının en parlak devirlerinden biri oldu. Sâdi-i Şirazî ve Ömer Hayyam gibi dünya ölçüsünde ün kazanmış simalar bu devirde yaşamıştır. Sanaî ve Feridüddin-i Attar da değerli eserleriyle tanınmıştır. İran edebiyatına tasavvuf geniş ölçüde hakim olmuş, eserlerde en çok kaside, gazel, mesnevi tarzları kullanılmıştır.

Gene XIII. yüzyılda yaşayan büyük Türk şairi Mevlana Celalettin Rumî büyük eseri «Mesnevî» yi Farsça yazdığı gibi, Ali Şir Nevaî de Farsça eserler vermiştir. «Baharistan» yazarı Camî’de İran edebiyatının başta gelen simaları arasındadır.

İran edebiyatında klâsik çağ XIV. yüzyılda kapanır. Bu çağın en büyük şairleri Hâfız, İbni Yemin, Selman-ı Savecî’dir. Timur istilâsı İran edebiyatının altın çağına son vermiştir. XV. yüzyılda yetişen tek büyük sima Molla Câmî’dir. Bundan sonra şiir alanında yetişen simalar arasında saymaya değer olanların en önemlileri XVI. yüzyılda Urfî, XVII. yüzyılda Tebrizli Saib, XIX. yüzyılda Şiraz’lı Kaânî vardır.

İran edebiyatında nesir tarzındaki eserler daha çok tarihlerdir. Gazneliler zamanında yaşayan Beyhakî 30 ciltlik bir tarih yazmıştır. Selçuklu hanedanı zamanında yaşayan Ravendî’nin «Rahat-üs Sudur» adlı değerli bir eseri vardır. Moğol devrinde Reşidüddin Fadlullah «Camiüttevarih» adında çok değerli tarihini yazmıştır. Devlet Şah’ın yazdığı «Tezki-retüşşuara», Lûtf Ali Bey’in «Ateşgede» si, Câmî’nin «Nefahat-ül-Uns» ü İran edebiyatının önemli mensur eserleri arasındadır.

İran Dilleri Neledir?

İran dilleri, Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran koluna bağlı dil öbeğidir. İran ve Afganistan’da, ayrıca Irak’ın, Hindistan’ın, Orta Asya’nın bazı bölgelerinde ve Kafkas Dağlarındaki çeşitli yerleşmelerde konuşulur.

İran dilleri, kronolojik açıdan üç grupta sınıflandırılır: Eski İran dilleri, Orta İran dilleri, Yeni ya da Çağdaş İran dilleri. Eski Hint-Âri dili Sanskrit’in yakın akrabası olan ve İÖ y. 3. yüzyıla değin İran’da konuşulan Eski Iran dilleri, Zerdüşt dininin kutsal kitabı Avesta’nın dilini, Ahamenişler döneminde Perslerin resmî dili olan Eski Farsçayı ve ilk büyük İran devletini kuran Medlerin dilini içerir.

İÖ 3. yüzyıldan İS 8-10. yüzyıllara değin konuşulan Orta İran dillerinin en önemlileri Part dili, Pehlevi dili olarak da bilinen Orta Farsça, Sogd, Mâni, Huten ve Harezm dilleridir. Orta İran dillerinde eylem sistemi büyük ölçüde basitleşmiş, bazı bölgelerde adın durumlarının sayısı da azalmıştır. Yeni ya da Çağdaş İran dilleri işe, Sasanilerin çöküşü ve islam dininin İran’da yayılmasından başlayarak günümüze değin gelmiştir. Bu dillerin en önemlileri Yeni ya da Çağdaş Farsça, Afganistan’ın iki resmi dilinden biri olan Peştuca, Kafkas Dağlarındaki yerleşmelerde konuşulan Oset dili, Beluci ve Yağnub dilleriyle Kürtçenin lehçeleridir. Günümüzde konuşulan bütün İran dillerinde eski ses sistemleri basitleşmiş, karmaşık eylem çekiminin yerini yardımcı eylemler almıştır.