İrdeleme, karar verme ve problem çözme nedir? Yaratıcı düşünme, yaratıcı kişinin özellikleri, konu anlatımı.
İRDELEME, KARAR VERME VE PROBLEM ÇÖZME
A. İrdeleme ve Karar Verme: İrdeleme sözel simgeler yani konuşulan dilin kullanıldığı ve bazı kuralların uygulandığı bir düşünme biçimidir. Bu düşünmeyi diğerlerinden ayıran özellik, onun mantık kuralları uyarınca gerçekleşmesidir. İrdeleme, dil kullanılarak yapılan m01antıklı bilişsel işlemlemedir. Mantıksal düşünmedeki iki temel çıkarım, tümevarım ve tümdengelimdir.
B. Problem Çözme: Yaşam, insanların önüne her gün çok sayıda problem çıkarır. Bu problemleri uyumlu, sağlıklı, kendimize ve toplumumuza yararlı sonuçları olacak şekilde çözmemiz gerekir. İnsanların problemleri çözme yolları şunlardır:
Öfke ve saldırganlık: insanların dürtü ve güdüleri, bunlarla ilgili amaçları vardır. Bu amaçlara ulaşması engellendiğinde ortaya kişinin çözmesi gereken bir problem çıkar. Saldırganlık, engeli yaratan kişi veya nesneye zarar verme amacına yöneliktir. Problemin çözülmesini sağlamadığı gibi başka problemlere de yol açmaktadır.
Deneme ve yanılma: Kişi, problemin nedenini ve kapsamını fazla incelemeden önce bir çözüm yolunu, sonra bir başkasını dener. Bu deneme ve yanılmalar işe yarayan çözüm bulunana ya da kişi pes edene dek sürer.
Mekanik çözüm: Daha önce işe yaramış bir çözümü fazla düşünmeden problemin çözümünde de kullanmaktır. Bu ezberci çözüm, yeni problemin öncekine benzemesi durumunda başarılı olacak, aksi taktirde problem çözümsüz kalacaktır.
Düşünerek problem çözme: Problem çözerken akıl yürütme, irdeleme yapmaktır. Düşünerek problem çözmede kullanılan yaklaşımlar kişiye göre değişebilir. Çünkü herkesin kendine özgü bir düşünme tarzı, deneyim ve alışkanlıkları vardır.
Bazı meslek gruplarında, yapılan iş problem çözmektir. Araştırma ve geliştirme uzmanları (kısaca AR-GE uzmanları), bilim kişileri ve düşünürlerin işleri problem çözmektir. Onlar için problemler doğanın gizleridir. Söz konusu meslekteki kişiler problemleri çözerek doğanın gizlerini ortadan kaldırmaya, doğayı anlamaya çalışırlar. Onların problem çözme davranışlarının genelde şu aşamalardan oluştuğu belirlenmiştir:
Hazırlık aşaması, problemin bütünüyle ele alındığı aşamadır. Problem tanımlanır sonra çeşitli çözüm yolları üzerinde durulur. Problemin çözümü üzerinde uzun uzun çalışılır.
Kuluçka aşaması, kişinin çözüm aramaktan vazgeçip dikkatini başka konulara çevirdiği aşamadır. Kişi, problemi zaman zaman hatırlar. Fakat zihni, kendisi farkında olmasa da problemle uğraşmayı sürdürür.
Aydınlanma ya da kavrayış aşaması, kişinin problemin çözümünü aniden bulduğu aşamadır.
Değerlendirme ve düzeltme aşaması, çözümün mantıklı olup olmadığının, uygulanıp uygulanmadığının araştırıldığı aşamadır.
Yaratıcı Düşünmeye Dayalı Problem Çözme
Yaratıcı düşünme, bir probleme alışılmamış çözümler getiren düşünce biçimidir. Büyük ölçüde sembollerin yeni düzenlemelerine dayanır. Yeni görüşler içerir ve özgündür.
Yaratıcı Kişilerin Özellikleri
– Diğer insanların fark edip seçemediği yolları deneme
– Kabiliyetli (İstidatlı) olma
İstidat, insanların doğuştan getirdikleri, bazı şeyleri yapabilme gücüdür. İstidat, eğitimle birleşirse yetenek halini alır.
– Eğitim görmüş olma ve sürekli çalışma
Bir soruna yalnızca bir tek kabul edilebilir çözüm üretmeyi amaçlayan düşünme türü yakınsak düşünme adını alır. Bu düşünme türünde, mantık ilkeleri, matematik ve diğer bilgi dallarına ait kurallar çerçevesinde düşünülür. Diğer düşünme türü, ıraksak düşünmedir. Iraksak düşünme, bir soruna pek çok seçenek çözümler üretmek amacında olan düşünme türüdür. Yaratıcı düşünme, büyük oranda ıraksak düşünebilmeye dayanır. Fakat genelde bu iki düşünme türü bir arada yürümelidir. Yaratıcı düşünmenin olabilmesi için zekâ, güdülenme, iyi bir muhakeme gücü, yakınsak düşünme ve mutlaka ıraksak düşünme gereklidir.
Yaratıcı Düşünmeyi Engelleyen Unsurlar
1. Duygusal Etmenler
Duyguların ön plana çıkması problemin çözümüne engel olabilir. Bireyler duygularına uygun düşmeyen problemlerle karşılaştıklarında çözümden uzaklaşabilir. Örneğin; bir araştırma için kendi köyüne giden sosyolog, çalışması sırasında zorlanabilir.
2. Kültürel Etmenler
İnsan, içinde yaşadığı kültürün etkisi altındadır. Toplumun değerleri, bireyin istediği alanda istediği gibi çalışma yapmasını engelleyebilir. Örneğin, kadavra çalışması yapmanın manevi değerlere uygun görülmediği bir kültürde tıp alanında yaratıcı çalışmalar görülemez.
3. Geçmiş Deneyimlerin Etkisi
Geçmiş deneyimlerin etkisi, kurulum (set) ve alışkanlıklar, problem çözümünü etkiler. Alışkanlık, öğrenme sonucu ve sürekli tekrarlanan davranışlardır. Kurulum ise yeni bir problemi eski alışkanlıklara uygun biçimde ele almaya hazır olmaktır. Örneğin; satışları düşen bir işyeri sahibi bazı önlemler almak zorundadır. Bu önlemler üretilen malların kalitesini artırmak, çeşitlendirmek ya da türünü değiştirmek olabilir. Ancak işyeri sahibi bu önlemler yerine babasından gördüğü geleneksel yöntemlerle yetinip aynı malları müşterilere satmaya ve fiyatları düşürerek satışları artırmaya çalışabilir.
Bazen bireylerin problem çözmede alıştıkları yöntemler çözümü zorlaştırabilir. Buna kurulum denir. Bu yüzden alışılan yöntemlerin etkisi altında kalmamak gerekir. Bu düşünce yeni çözümler üretmeye de olanak verir.
İşleve takılma: Nesnelerin alışılagelmiş işlevleri dışında kullanılmaması durumudur. Örneğin; evde konserve açmak istediğimiz anda konserve açacağını bulamadığımızı düşünelim. Eğer çekiç ve bıçağı konserve açma işlevinde kullanabileceğimizi göremezsek konserve kutusunu açamayız. Bu durum işleve takılmadır.
4. Algısal Etmenler
Problemin unsurları tam olarak algılanmamış ise problemin çözümü güçleşir. Yaratıcı çözümler için problemin unsurlarının iyi algılanması gerekir. Örneğin; bir genç, meslek seçiminde kendisine uygun farklı meslekleri algılayamadığı sürece problemi çözemez. Aynı zamanda toplumun ihtiyaçlarını da doğru algılamış olması gerekir. Böylece toplumsal ihtiyaçları karşılayabilecek doğru mesleği seçebilir.
