Kıyas çeşitleri nelerdir? Mantıkta kıyas çeşitleri, özellikleri, örneklerle kıyas türlerinin açıklanması, anlatımı.
KIYAS ÇEŞİTLERİ
1. Zincirleme Kıyas
Zincirleme tasımda, bir seri önerme şu kural ile birbirlerine bağlanmıştır:
Birinci önermenin sıfatı ikincisinin süjesi, ikincinin sıfatı üçüncünün süjesi, üçüncünün sıfatı dördüncüsünün süjesi olur ve sonuncuya kadar önermeler bu şekilde zincirlenir. Sonuncu önermede, birinci önermenin süjesi ile kendinden evvelki önermesinin sıfatı birleşmiş olur:
Montaigne (Monteyn)’in, tilkisine söylettiği şu sözler, bir zincirleme tasım örneğidir:
Bu ırmak gürültü yapıyor,
Gürültü yapan şey kımıldar,
Kımıldayan şey donmamıştır,
Donmayan şey beni taşıyamaz,
Şu halde bu ırmak beni taşıyamaz.
Zincirleme kıyaslarda
• sadece bir tane olumsuz öncül olabilir; bu öncül de son öncül durumunda olmalıdır. Bu durumda da sonuç olumsuz olmalıdır.
• Yine bu kıyaslarda tek tikel öncül olabilir ve bu öncülün ilk öncül olması gerekir. Böyle bir durumda da sonuç tikel olur.
2. Koşullu Kıyas
Büyük öncülü koşullu önerme olan kıyaslara “koşullu kıyas” denir.
Örneğin;
Yağmur yağıyorsa, hava bulutludur.
Yağmur yağıyor.
“O halde hava bulutludur.”
Bu kıyas koşulludur. Bu kıyasta büyük öncül bir koşul içermekte, küçük öncül de bu koşulu evetlemektedir.
Sonuç, büyük öncülün art bileşeni dediğimiz “Hava bulutludur.” önermesi olmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken önemli nokta şudur. Büyük öncülün art bileşeninin doğruluğu belli bir koşula bağlıdır. Küçük öncül, bu koşulun gerçekleşip gerçekleşmediğini bildirir.
Koşul gerçekleşmişse art öncülün doğruluğu kesinlik kazanır ama koşul gerçekleşmemişse art bileşenin yanlışlığı kesinlik kazanmaz. Bunun nedeni; ön bileşenin, art bileşen için sadece yeterli bir koşul olması, hem yeterli hem gerekli bir koşul olmamasıdır.
Bu söylediklerimizi yukarıdaki örneğe uygulayacak olursak “Yağmur yağıyor.” öncülünden “Hava bulutludur.” sonucu çıkabilir ama “Yağmur yağmıyor.” öncülü bize “O halde hava bulutlu değildir.” sonucunu vermez.
Bir şey tahta ise o şey yanar.
Bu şey yanmıyor.
O halde bu şey tahta değildir.
Bu çıkarım da koşullu ve geçerlidir. Oysa aşağıdaki koşullu çıkarımlar geçersizdir:
Ali basketçiyse, Ali sporcudur.
Ali basketçi değildir.
O halde Ali bir sporcu değildir.
Ali’nin basketçi oluşu, sporcu oluşunu içermekte. Ancak, basketçi olmaması, sporcu olmadığını içermemektedir. Bu nedenle, çıkarım geçersizdir.
Bir yerde insan varsa, orada oksijen vardır.
Burada oksijen vardır.
O halde burada insan vardır.
insanın varlığı, oksijenin varlığı için yeterli koşuldur, ama tersi söz konusu değildir. Çünkü, oksijenin varlığı insanın varlığını zorunlu kılmamaktadır. Bu nedenle çıkarım geçersizdir.
3. Seçenekli Kıyas
Büyük öncülünde seçenekli bir bileşik önerme ya da önerme kalıbı bulunan kıyaslara “seçenekli kıyas” denir.
Seçenekli bir önerme
• “bağdaşır seçenekli” ya da
• “bağdaşmaz seçenekli” olabilir.
Örneğin; “Ya üretim artırılacak ya da fiyatlar yükseltilecek.” önermesi, bağdaşır seçeneklidir. Çünkü üretimin artması ya da fiyatların yükseltilmesi bağdaşmaz nitelikte değildir. Yalnız üretim arttırılabilecegi ya da yalnız fiyatlar yükseltilebileceği gibi hem üretim arttırılabilir, hem de fiyatlar yükseltilebilir. Oysa, bağdaşmaz seçenekli bir önermede böyle bir şey söz konusu olamaz. “Bugün günlerden ya salıdır ya da çarşambadır.” önermesinde bağdaşmaz seçeneklerin varlığı nedeniyle birinin olması ötekini olanaksız kılmaktadır.
Seçenekli tasım, hangi türden olursa olsun; küçük öncül, seçeneklerden birini evetlemek ya da değillemek zorundadır. Aşağıdaki örnekte bunu görmekteyiz.
Yarın hava ya güneşli ya da yağışlı olacak
Yarın hava yağışlı olacak.
Öyleyse hava güneşli olmayacak
4. Dilem (İkilem)
Bu çıkarım, koşullu ve seçenekli önermelerin birleşmesiyle kurulan bir tasım türüdür. Çıkarımın amacı bir şeyi kanıtlamaktan çok, tartışmada karşıtımızı, kendisi için hiç de hoş olmayan iki seçenek karşısında bırakarak, çıkmaza sokmak, öylece yenilgiye uğratmaktır.
Antik çağ düşünürlerinden Protagoras, öğrencisine hukuk dersi verir. Anlaşmaya göre, öğrenci ilk davasını kazanırsa hocasına ücretini ödeyecek, kaybederse ücret ödemeyecektir. Öğrencisi dersin sonunda avukatlık yapmayacağını, bu nedenle ücret ödemeyeceğini söyleyince Protagoras dava açar ve şöyle der:
“Davayı kazanırsan, ilk davanı kazandığın için ücret ödeyeceksin; kaybedersen davayı, ben kazandığım için ücret ödeyeceksin.
Davayı ya kazanacaksın ya da kaybedeceksin.
Her iki halde de ücretimi ödeyeceksin.”
Fatih Sultan Mehmet’in, babası Sultan II Murat’a yazdığı bir mektuptan alınan aşağıdaki sözler de bu tür akıl yürütmeye bir örnek teşkil eder.
“Eğer padişah iseniz memleketin kötü bir zamanında başta bulunmamanız ödevlerinize aykırı bir harekettir. Silah başına geliniz! Eğer padişah ben isem size itaat etmenizi hatırlatıyorum ve emrediyorum: Silah başına geliniz!”
Dileme karşı çıkmak için şu üç yoldan bin ne başvurulabilir:
• Seçenekleri kabul etmemek,
• Seçeneklerden kaçmak,
• Kanıtlayarak çürütmek.
5. Entimem (Örtük kıyas)
Öncüllerden biri ya da sonucu örtük tutularak ifade edilen tasımlara “entimem” denir Örneğin, “içkiye aşırı düşkünlük ömrü kısaltır. O halde bay X’in sonu yakındır.” biçimindeki bir akıl yürütme entimeme örnektir. Çünkü bu ifadede büyük öncül ve sonuç verilmiştir. Küçük öncül olan
“Bay X içkiye aşırı düşkündür.” önermesi saklı tutulmuştur.
Ya da “Spor, gençliğin beden gelişimini sağladığından, yararlıdır.” ifadesi, büyük öncül olan “Gençliğin beden gelişimini sağlayan her şey yararlıdır.” önermesini de içinde saklı tutmakta olduğundan bir örtük kıyas örneğidir.
6. Safsata (Sofizm)
Yanlış öncüllere dayanılarak yapılan tasımdır. Ya da öncüller doğru olsa bile kurallar yanlış uygulanarak yanlış yargıların çıkarılmasıdır. Örneğin,
“Nadir olan şey değerlidir.
Kör at da nadirdir.
O halde kör at değerlidir.”
biçimindeki bir çıkarım safsataya örnektir. Çünkü nadir olan (az bulanan) her şey değerli değildir.Bu nedenle kör at da değerli sayılmaz.
