Kıyıları Şekillendiren Kuvvetler ve Oluşturduğu Şekiller Nelerdir?

0
Advertisement

Kıyıları şekillendiren kuvvetler nelerdir? Dalgalar, akıntılar, gelgit, akarsular ve iç kuvvetlerin kıyılar üzerindeki etkileri hakkında bilgi.

sahil dalga

Kaynak: pixabay.com

KIYILARI ŞEKİLLENDİREN KUVVETLER

Deniz kıyılarının şekillenmesinde;

  • Dalgalar
  • Akıntılar
  • Gel-git
  • Akarsular
  • İç Kuvvetler

etkili olmaktadır. Ayrıca, rüzgarlar da dalgaları oluşturarak kıyı şekillenmesinde dolaylı yoldan etkili olurlar.

1. Dalgalar

Rüzgarların etkisiyle deniz yüzeyinde meydana gelen salınım hareketlerine dalga denir. Deniz gibi depremleri ve volkanizma olayları sonucunda da dalga oluşabilmektedir. Deniz dibinde meydana gelen depremlerin etkisiyle dev dalgalar oluşur ki bunlara tsunami denir. Dalgaların aşındırma ve taşıma güçleri fazladır. Dalgaların etkisi, kıyının dik ya da basık olmasına göre değişir.

Dik kıyıların önünde dalga aşındırması fazladır. Dalgaların hem kıyıya çarpması ve hem de sürüklediği kum, çakıl ve kayaları kıyıya çarptırması sonucunda dik kıyıların altı oyulur ve bunların çökmesiyle yalıyarlar (falez) oluşur. Dalgaların aşındırıcı etkisi kıyılardaki burunlarda daha kuvvetlidir. Dalgalar böyle yerleri daha hızlı bir şekilde aşındırarak kıyıların gerilemesine neden olurlar. Dalgaların aşındırıcı etkisi koylarda daha zayıftır. Buralarda, burunlardan aşındırılan maddeler biriktirilerek bir süre sonra burun ve koyların aynı hizaya gelmesi sağlanır, kıyılar düzeltilmiş olur.

Advertisement

Basık kıyılarda ise deniz sığdır (az derin). Büyük dalgalar böyle yerlerde kıyılara sokulamadan açıklarda çatlar. Bu nedenle basık ve alçak kıyılarda dalga biriktirmesi daha belirgindir. Hatta bazı kıyıların önleri dalgalar tarafından yavaş yavaş doldurularak kıyılar denize doğru ilerler.

2. Akıntılar

Deniz yüzeyindeki suların, bulundukları yerden uzun mesafeli olarak yer değiştirmesine akıntı denir.

Akıntılara Neden Olan Faktörler

a. Sürekli Rüzgarlar

Okyanus akıntılarını oluşturan en önemli faktördür. Alizeler sıcak su, Kutup rüzgarları ise soğuk su akıntılarının meydana gelmesinde büyük etki yaparlar. Alçak enlemlerden yüksek enlemlere doğru olan akıntılar gittikleri yerlerin sıcaklığını artırıcı etki yaparken yüksek enlemlerden alçak enlemlere doğru olan akıntılar ise gittikleri yerlerin sıcaklığını düşürücü etki yaparlar.

b. Gelgit

Gelgit hareketiyle kabarıp alçalan sular, koyların ve akarsuların ağız kesimlerinde akıntıların oluşmasına neden olur.

c. Seviye Farkı

Dar boğazlarla birbirine bağlanan denizlerin beslenme farklılıkları nedeniyle su seviyesi fazla olan denizden, su seviyesi daha az olan denize doğru akıntı meydana gelir. Bu durumun en güzel örneği Karadeniz’den Marmara ve Ege Denizi yoluyla Akdeniz’e doğru olan üst akıntıdır.

d. Yoğunluk Farkı

Sıcaklık ve tuzluluğu farklı olan su kütleleri arasında yoğunluk farkı bulunur. Sıcaklığı fazla olan suyun yoğunluğu soğuk sulara göre daha azdır. Bu nedenle sıcak sular üst akıntı, soğuk sular alt akıntı şeklinde hareket eder. Tuzluluk oranı fazla olan suların yoğunluğu tuzluluğu az olan sulara göre daha çoktur. Bunun sonucunda tuzluluğu fazla olan çok yoğun deniz suları tuzluluğu ve yoğunluğu daha az olan tarafa doğru alt akıntıyı oluşturur. Bu duruma en güzel örnekler Cebelitarık Boğazındaki ve Akdeniz’den Karadeniz’e doğru oluşan alt akıntılardır.

Advertisement

e. Dalgalar

Kıyılarda etkili olan dalgalar kıyıdaki suların dibe doğru dalmasına veya kıyı boyunca akıntıya geçmesine yol açar.

3. Gel-git (Med-cezir)

Ay ve Güneş’in çekim gücünün etkisiyle yeryüzündeki su kütlelerinde meydana gelen kabarma ve alçalma olaylarına gel-git denir. Ay Güneş’e göre Dünya’ya daha yakın olduğundan, gel-gitteki etkisi daha fazladır. Yeryüzünde gel-gitin en şiddetli olduğu dönem ekinoks (21 Mart ve 23 Eylül) tarihleri ile, Ay’ın dolunay ve yeni ay evreleridir. 21 Haziran ve 21 Aralık tarihleriyle Ay’ın ilk ve son dördün evrelerinde ise gel-git genliği azdır.

Gel-git olayı okyanus kıyılarında çok etkili iken iç denizlerde gel-gitin etkisi az olmaktadır. Gel-gitin etkili olduğu yerlerde akarsuların ağız kesimlerinde birikme gerçekleşemediğinden delta meydana gelemez. Bu yerlerde akarsuların ağız kesimlerinden kara içlerine doğru ilerleyen huni şeklindeki girintiler oluşur. Bunlara haliç denir.

Avrupa akarsuları ve Amerika kıtasındaki akarsuların çoğunun ağızlarında gel-gitin etkisiyle deltalar oluşamamış, büyük haliçler meydana gelmiştir. Gel-gitin etkili olduğu kıyılarda

  • Akarsu ağızlarında delta oluşumu engellenir.
  • Kıyı kirliliği önlenir.
  • Haliçler oluşur.

DALGA VE AKINTILARIN ETKİSİYLE OLUŞAN BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ

Akıntılar daha çok taşıma ve biriktirme yoluyla kıyıların şekillenmesine yardım eder. Akıntı ve dalgaların sürükledikleri maddelerin çökelmesiyle kıyılarda çeşitli biriktirme şekilleri oluşur. Bunların başlıcaları şunlardır:

a. Kıyı Seti

Dalga ve akıntıların sürüklediği maddeleri kıyı önünde ve kıyıya paralel şekilde biriktirmesiyle oluşur. Bunların uzunlarına kıyı kordonu denir.

b. Kıyı Oku

Kıyı setlerinin denize doğru ilerleyenlerine denir. Fethiye’de Ölüdeniz ve Köyceğiz’deki iztuzu plajlarında kıyı oku bulunmaktadır.

c. Tombolo (Saplı Ada)

Kıyı önündeki bir adanın dalgaların biriktirmesiyle oluşturduğu kıyı seti ya da okları ile ana karaya bağlanmasıyla oluşur. Güney Marmara’daki Kapıdağ Yarımadası bir tombolo örneğidir.

d. Lagün (Deniz Kulağı)

Kıyılardaki koyların önünün dalgaların biriktirmesi sonucunda kapanmasıyla koy ile deniz arasındaki bağlantı kesilir. Böylece kıyılarda kıyı set gölleri oluşur. İstanbul’daki Terkos (Durusu) Gölü ile Küçük ve Büyük Çekmece gölleri birer lagün (kıyı seti gölü) örneğidir.

Advertisement

e. Kumsal

Dalga ve akıntıların taşıyıp getirdiği kumların kıyılardaki düzlüklerde birikmesiyle kumsallar oluşur.


Leave A Reply