Koşma Nedir? Özellikleri nelerdir?

Edebiyatta koşma neye denir? Koşmanın özellikleri, koşma örnekleri, Koşma ile ilgili bilgi.

Koşma Nedir? Özellikleri nelerdir?

Koşma; kişisel ürünlerle oluşan Âşık Edebiyatının (Saz şiiri) en yaygın koşuk (nazım) biçimidir. Divan Edebiyatında gazelin gördüğü ilgi ve değer, Halk Edebiyatı’nda koşmaya verilen önemle eşittir. Koşmak (eşit ve ivedi adımlarla yol açmak; birlikte iş görmesi için bir gücü başka birinin yanma katmak; eleştirmek; koşa: çift; güfteye beste ekleyerek ikisini aynı değerde birleştirmek; en eski Türkçede nazmetmek: dizmek, sıralamak, düzene koymak; eklemek…) kökünden türeyen koşma, hemen hemen Halk Edebiyatında şiir sözünün eş anlamlısı olacak gibi genişlemiştir. Ele geçen metin parçalarından çıkarılan sonuç: Orta Asya Türk sanatçılarının saz gibi (kopuz) bir müzik aracı eşliğinde dörtlük nazım birimi ve hece ölçüsüyle dinsel inançlar, doğa güzellikleri, yiğitlik övgüleri, ölüm acıları., üzerine söyledikleridir.

Halk şiirinde tür adları aynı zamanda biçim adı olarak kullanılmış, birçok türler yine de ufak tefek ayrılıklarla aynı nazım biçimiyle dile getirilmiştir. Şiirler asıl, konulan, ele alan ve özellikle besteleriyle dile getirilmiştir. Değişmeyen iki ilke, halk şairlerinin hane dedikleri dörtlük biriminin, yine sanatçılarca katar denen şiir bütünlüğü içinde hep hece ölçüsüyle yaratılmasıdır. Şehir âşıkları adı verilen bazı halk sanatçılarının, okuma yazma ve bilgi edindikten sonra aruz ölçüsüyle yazdıkları ürünler içeriğine yaşamış ve eser yaymış olan sanatçıların şiirlerini ezberinde tutar. Çünkü halk şairi (aşık, saz şairi), kendi şiirlerini de doğaçtan (irticali), ancak zihinsel bir hazırlıkla söyleme durumundadır. Sazının kendisine sağladığı zaman fırsatları içinde, karşısında bulunan dinleyici kalabalığının bekleme sabrından yararlanarak şirini yaratır.

Koşmanın ölüsü büyük çoğunlukla on birlidir: 6/5 (azlıkla 4/4/3). Uyak dağılımı en çok rastlanan biçimiyle AAXA BBBA CCCA… ya da AB AB CCCB DDDB. Böylece Arap Edebiyatı’ndan alınmış tek (ana) uyaklı nazım biçimlerinin halk şiirinde görülen bir karşılığı gibidir; ana uyağı sürdüren dörtlüklerin son dizeleri bağlama diye anılır. Tekke Edebiyatı ile aşıkların ürünlerinde son dörtlük, yaratıcının takma adını (mahlas) ya da adını taşır; şiirlerin ayırt edilişi hemen hemen yalnızca bu işaretle olanak içindedir. Şu ya da bu nedenle o da değiştirilirse ürün başkasına bağlanabilir; çok zaman yapılmıştır da. Aşık Edebiyatı’nda koşma, din dışı bütün konularda söylenebilir: aşk, ayrılık, güzellik betimlemeleri, yaşam acılan, yalnızlık, sıla özlemi, yiğitlik nitelemeleri, doğa değerleri, dostluk, insanlık erdemleri.. Bu yüzden konularına göre adlandırılır; Güzelleme (insan ve doğa değerlerine övgü), Koçaklama (Savaş, döğüş, yiğitlik, ataklık, meydan okuma..) Ağıt (ölüleri yüceltme, yas duygulan, yakınıp yerinmeler), Taşlama alayve eleştiri yergi ve aşağılama) koşmaları. Bir koşma örneği:

Şu yalan dünyaya geldim geleli,
Tas tas içtim ağuları sağ iken;
Kahpe felek vermez benim muradım,
Viran oldum mor sümbüllü bağ iken.

Aradılar bir nethada buldular,
Yaslandılar, şıvgalarım kırdılar.
Yaz bahar ayında bir od verdiler,
Yandım gitti ala karlı dağ iken.

Farımaz da deli gönül farımaz,
Akar gözlerimin yaşı kurumaz;
Şimden gerü benim hükmüm yürümez,
Azil oldum güzellere bağ iken.

Karac’oğlan der ki bakın gelince,
ömrümün yansı gitti talana;
Sual eylen bizden evvel gelene,
Kim var imiş biz burada yoğ iken.

Görüldüğü gibi şiir, işlenen ruh durumu ve duygu bakımından bir bütündür. Sözlü şiirin gereği olarak yarım uyaklarla yetinilmiş, genellikle dilbilgisi kurallarına uygun düzenli tümceler korunmuştur. Fiil köklerindeki tek harf benzerliği çok zaman kolay uyaklar sağlamaya yardım eder; son dörtlükte devrik tümce yapısı dikkat çekiyor. Genellikle bütün bunlar konuşma dilinin doğallıklarıdır. Bu şiire özgü olmak üzere uyak olan tek heceli sözcükler ya tam bağ, dağ, sağ; ya ünlüleri değişik olmak üzere yarım uyaklıdır: Bağ, beg, yoğ.