Kum saati nedir? Kum saati nasıl yapılır? Hangi durumlarda kullanılır? Kum saatinin tarihçesi, nerelerde kullanılır?
Kaynak: pixabay.com
Kum saati belirli bir zaman aralığını ölçmeye yarayan basit bir aygıttır. İlk kez 15. yüzyılda yapılan kum saatleri günümüzde de değişik amaçlarla kullanılmaktadır. Kum saatinin dar bir boğazla birbirine bağlı, armut biçiminde iki ampulden oluşan cam gövdesi genellikle tek parça halinde yapılır. Ampullerden biri kuru kumla doldurulduktan sonra ağzı kapatılarak ahşap yada metal bir çerçeveye oturtulur. Kum saati dolu ampul yukarıda olacak biçimde durduğu zaman üstteki kum dar boğazdan geçerek aşağı akar. Boğazın genişliği, kumun tümünün belirli bir sürede, örneğin bir saatte akmasını sağlayacak bir şekilde ayarlanmıştır. Üstü alta gelecek biçimde her çevrilişinde kum saati yeniden kullanılabilir.
Değişik zaman aralıklarını gösteren kum saatleri çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. 19. yüzyıla kadar gemilerde nöbet saatlerini belirleyebilmek için kum saati kullanılırdı. Geminin hızını ölçen eski tip paraketelerle birlikte de 28 saniyelik kum saatleri kullanılırdı. Geminin hızını ölçmek için üzerine 14,4 metre aralıklarla düğümler atılmış olan uzun bir ipe bağlı bir kütük geminin arkasından denize atılır, boşalan ipin ilk düğümü geçince kum saati çevrilirdi. Saatin süresi geçinceye kadar geçen düğümler sayılarak geminin hızı bulunurdu. Bu ölçümlerde her geçen düğüm saatte bir deniz mili hızı gösteriyordu. Günümüzde mutfaklarda üç yada dört dakikalık kum saatleri rafadan yumurta pişirirken kullanılır.
Kum Saatinin Tarihçesi
Kum saatinin kökeni belirsizdir. Ancak Avrupa’ya Chartres Katedrali’nde (Fransa) hizmet eden Liutprand adlı 8. yüzyıldan kalma bir keşiş tarafından tanıtılmış olabilir. Kum saatinin yaygın olarak görülmesi 14. yüzyıla kadar gerçekleşmemiştir. En eski kanıt Ambrogio Lorenzetti’nin İyi Yönetim Alegorisi freskinin 1338 yılında yapılmış tasviridir . Selefinden , clepsydra veya su saatinden farklı olarak, kum saatinin Orta Çağ Avrupa’sında ortaya çıktığına inanılmaktadır. Bu teori, en eski yazılı kayıtlarının çoğunlukla Avrupa gemilerinin seyir defterlerinden olduğu gerçeğine dayanmaktadır. Aynı döneme ait yazılı kayıtlar kum saatinden bahseder ve gemideki erzak listelerinde görünür. Erken bir kayıt, 1345’te İngiliz gemisi The George’un katibi Thomas of Stetesham’dan bir satış faturasıdır.
Temperance bir kum saati takıyor; İyi Yönetim Alegorisi , detay, Lorenzetti , 1338. (Kaynak : wikipedia.org)
Kum saati gemilerde çok popülerdi ve denizdeki en güvenilir zaman ölçüsüydü. Kum saatinden farklı olarak, geminin seyir sırasındaki hareketi kum saatini etkilemedi. Kum saatinin sıvılar yerine tanecikli malzemeler kullanması, sıcaklık değişimleri sırasında kum saatinin içinde yoğuşmaya meyilli olduğu için daha doğru ölçümlere yol açtı. Denizciler, kum saatinin boylamı, belirli bir noktadan doğuya veya batıya olan uzaklığı makul bir doğrulukla belirlemelerine yardımcı olabildiğini buldu.
Kum saati karada da popülerlik buldu. Dini törenler gibi olayların zamanını göstermek için mekanik saatlerin kullanılması yaygınlaştıkça, zamanı takip etme ihtiyacının yaratılması, zaman ölçen cihazlara olan talebi artırdı. Kum saatleri, yapmak için karmaşık bir teknoloji gerektirmediğinden ve içeriklerinin bulunması zor olmadığından ve bu aletlerin yapımı daha yaygın hale geldikçe, kullanımları daha pratik hale geldiğinden, esasen ucuzdu.
Kum saati kiliselerde, evlerde ve işyerlerinde vaazları, yemek pişirme sürelerini ve iş molalarında harcanan zamanı ölçmek için yaygın olarak kullanıldı. Daha çok günlük işler için kullanıldıkları için kum saati modeli azalmaya başladı. Daha küçük modeller daha pratik ve çok popülerdi, ancak hepsinden öte daha ihtiyatlıydı.
1500’den sonra kum saati çok yaygın olmaktan çıktı. Bunun nedeni, daha doğru, daha küçük ve daha ucuz hale gelen ve zamanı ölçmeyi kolaylaştıran mekanik saatin gelişmesiydi. Ancak kum saati tamamen kaybolmadı. Mekanik saatlerin ileri teknolojisi ile görece olarak daha az kullanışlı hale gelseler de kum saatleri tasarımları nedeniyle var olmaya devam ettiler. En ünlü kum saatlerinden bazıları , 16. yüzyılda sanatçı Holbein tarafından yapılan Fransa’nın Charlemagne on iki saatlik kum saati ve İngiltere’nin Henry VIII kum saatidir.
Kum Saatinin Tasarımı
Kum saatinin dış şeklinin neden böyle olduğuna dair neredeyse hiçbir yazılı kanıt yoktur. Bununla birlikte, kullanılmış cam ampullerin tarzı ve tasarımı zamanla değişti. Ana tasarımlar her zaman kabarcık şeklinde olsa da, ampuller her zaman bağlı değildi. İlk kum saatleri, bağlantı noktalarının etrafına bir tel sarılmış iki ayrı ampulden oluşuyordu, daha sonra iki parçayı bir arada tutmak ve kumun aralarında akmasına izin vermek için mumla kaplandı. 1760 yılına kadar her iki ampul de içlerinden nemi uzak tutmak ve akışı değiştiren ampulün içindeki basıncı düzenlemek için birlikte cam üfleme sanatçıları tarafından yapılmıştır.
