Levha (plaka) tektoniği teorisi, levha hareketleri, özellikleri, levha teorisi hakkında bilgi
Levha (Plaka) Tektoniği Teorisi
Yerkabuğu birbirinden kırıklarla ayrılmış parçalardan meydana gelir. Bu parçalara levha denir. Levhalar, okyanus sırt sistemleri, faylar ve okyanus çukurları ile sınırlanır. Levhalar okyanusal ve kıtasal kabuktan oluşmuş olup levhalarla kıtaların dağılımı arasında bir ilişki yoktur. Örneğin; Afrika plakası Afrika kıtasından başka Atlantik ve Hint Okyanusundan da parçalar taşır.
Levha hareketleri üç şekilde gerçekleşir
***Levhaların birbirinden uzaklaşması
Levhalar birbirinden uzaklaştıklarında yerin derinliklerinde manto malzemesi yüzeye çıkarak kabuğa eklenir.
***Levhaların birbirine yaklaşması
iki levhanın birbirine yaklaşması halinde ara yerde dalma-batma zonu oluşur. Burada yerkabuğu alttaki mantoya doğru bükülerek dalar ve manto içinde erir. Dolayısıyla sıkışma hareketi plakanın kayba uğramasına neden olur.
***Levhaların birbirinin yanından kayarak geçmesi
Bu durumda levha kenarlarında oluşan dönüşüm fayları dışında bir değişim olmaz. Dalma – batma zonunun olduğu yerlerde depremler oluşmaktadır, iki levhanın birbirinden uzaklaştığı sınır bölgelerinde yer alan kırık ya da yarıklar, levhaların yanlara doğru olan hareketiyle birbirlerinden uzaklaşırlar.
Üzerinde kıta taşıyan iki levha bazen çarpışabilirler. Çarpışma bölgelerinde yerkabuğunun kalınlığı artar. Buralarda kıvrımlar ve kırıklar meydana gelir. Böyle yerlerde deprem olayı sık sık görülür.
Levha tektoniği teorisine göre, mağmada radyoaktif maddelerin parçalanması ile dikey yönde hareketler olmaktadır. Bu hareketlere konveksiyonel akıntılar denir. Bu hareketler sonunda, yerkabuğu bazı sahalarda parçalanarak birbirinden ayrılır, milyonlarca yıl süren bu ayrılma sonucunda okyanuslar oluşmuştur. Yerkabuğunun bazı sahalarda ise daha önce ayrılmış olan kütle ya da levhalar birleşmekte ve birbirleri ile çarpışmaktadır.
Çarpışmanın olduğu kuşaklarda, daha önce birikmiş olan tortullar kıvrılarak yükselmişler ve böylece kıvrımlı dağlan oluşturmuşlardır. Kabuk tabakasında ayrılma ve çarpışmanın olduğu kuşaklardan, depremler ve volkanizma meydana gelmektedir.
Magmada meydana gelen zıt yönlü konveksiyo-nel akıntılarla, katı kabuk parçalanarak farklı yönlere doğru hareket etmektedir. Böylece, kabuk bir yarı kuşak boyunca birbirinden ayrılmakta ve yarıktan çıkan mağma ise yarığın kenarlarında birikmektedir. Devam eden bu ayrılma hareketi ile yarık gittikçe genişlemektedir. Böylece, okyanus havzaları ve tabanında uzanan mağmaya ait kabuk oluşmaktadır.
Milyonlarca yıl devam eden bu hareketler sonucunda, genişliği birkaç bin km’yi bulan geniş çukurlar ya da okyanus havzaları oluşmaktadır. Örneğin, Atlas okyanusu ikinci zaman başlarında bitişik durumda olan Gondwana kütlesinin parçalanması ile oluşmuştur. Yani atlas okyanusu, Amerika ile Afrika ve Avrupa kıtalarının birbirinden ayrılmasının bir sonucudur. Kabuk tabakasının ayrılarak birbirinden uzaklaşmasına deniz tabanı yayılması denir.
Kıtaların ayrılması ile, okyanusları boydan boya kateden ve deniz tabanından 2000-4000 metre yükseklikte olan, okyanus ortası sırtlar oluşur. Okyanus ortası sırtları tüm okyanuslarda görülür.
Kıtalar ile okyanus kabuğu birbirlerine yaklaşarak çarpışırlar. Bu çarpışma sırasında okyanus kabuğu mağmaya dolar. Bu hareket sonucunda derin okyanus hendekleri oluşur.
Günümüzde Atlas okyanusu açılmakta, Pasifik Okyanusu kapanmaktadır. Pasifik levhası dalmaktadır. Dalan levhaların olduğu kısımlarda farklı şiddette sürekli depremler oluşmaktadır.
Yeryüzündeki volkanların önemli bir kısmı sönmüş haldedir. Buna karşılık aktif volkanların sayısı beşyüze yakındır. Bunların önemli bir kısmı Büyük Okyanus ve çevresinde toplanmıştır. Çünkü buralar kıvrılma ve kırılmaların meydana geldiği en geç kuşaklardır. Bunun için Büyük Okyanus çevresine Pasifik Ateş Çemberi denir. Atlas Okyanusunun orta kesimi, Afrika’nın doğusu, Akdeniz çevresi, Alp Himalaya kuşağı yeryüzündeki diğer volkanik alanlardır.
Volkanik kuşakların ortak özelliği derin faylarla parçalanmış olmasıdır.
Sönmüş ve aktif volkanların yeryüzünde dağılışı gösterilen harita incelendiğinde volkanik faaliyetlerin yoğunlaştığı yerler;
***Amerika kıtasının batı kıyıları
***Hawai adaları ve yakın çevresi
***Doğu Afrika
***İzlanda
***Asya’nın doğu kıyıları
***Japonya
***Cava adaları
***Akdeniz çevresidir.
Volkanik faaliyetlerin yoğunluk kazandıkları yerler ile deprem haritası karşılaştırıldığı zaman büyük paralellik görülmektedir. Depremler yer kabuğunu oluşturan levhaların hareket halinde oldukları yerlerde yoğunlaşmışlardır.
