Tarihte büyük bir rol oynamış ve büyük bir İmparatorluk kurmuş Moğolların tarihçesi hakkında genel bilgiler.
MOĞOLLAR, Türkler’in en yakın akrabası olan bir kavimdir. Ural-Altay (Turan) ırklarının Altay topluluğunu meydana getiren üç ırk vardır: Türkler, Moğollar, Tunguzlar (Mançular). Bugün dünya coğrafyasında önemli bir yeri olmayan Moğollar, tarihte çok büyük rol oynamış bir kavimdir. Yalnız, Türkler gibi büyük bir milli kültürleri olmadığı için, kurdukları devletler bir, iki kuşak sonra, dil ve kültür bakımından Türkleşmiş, bazıları (pek doğuda olanları) ise Çinlileşmiştir.
Pek eski çağlarda Türkler’le Moğollar’ın aynı kavim oldukları, belki bundan 25 yüzyıl kadar önce ayrıldıkları sanılıyor. Teoman Yabgu M.Ö. III. yüzyılda Türk İmparatorluğunu kurunca, bütün Türk-Moğol kavimlerini bir araya toplamıştı. Sonraki yüzyıllarda Büyük Türk Hakanlığı’nı teşkil eden tâbi devletlerden bazılarının Türk mü, Moğol mu olduğu, yani Türkçe mi, Moğolca mı konuştuğu kesin olarak belli değildir. Gelenekleri Türkler’inkine benzemekle birlikte, sayıca, kültürce Türkler’den çok önemsiz olan Moğollar’ın, Cengiz’e kadar Altay kavimleri üzerinde geniş bir egemenlik kurdukları, yani Türkler’in başına geçtikleri görülmemiştir. Ancak, Türkler imparatorluklarını çok batı ya, Çin sınırlarından çok uzağa, Yakın Doğu’ ya getirdikleri zaman, Türk-Moğollar’ın tarihî anayurdunda Türk nüfusu, Moğollar’a nispetle tehlikeli bir şekilde azalmış, Yakın Doğu’ya, Anadolu’ya göçen milyonlarca Türk’ten boşalan Kuzeydoğu’da, Orta Asya’da, Moğollar için, büyük bir devlet kurmak imkan dahiline girmiştir. Cengiz, bu tarihi büyük fırsatı kullanan adamdır.
Cengiz, Kıyat ailesinden Yesügey-Bahadır adında bir Moğol beyinin oğludur. Kıyat ailesi, Köktürk İmparatorluk hanedanından indiği iddiasındadır; yani sonradan Moğollaşmıştır. Cengiz 1215’te Hanbalık’ı ( İmparatorluk Şehri’ni), yani bugünkü Pekin’i aldı, Kuzey Çin (Kin) imparatorluğunu yıktı. Bundan sonraki 10 yıl içinde bir cihan devleti kurdu. Yerine 4 oğlunun 3.’sü Ogedey (Oktay) Kağan, ondan sonra bunun oğlu Kiyük Kağan geçti. Kiyük’ten sonraki Büyük Kağan Mengü, Cengiz’in 4 oğlu Tulı’nın büyük oğludur. Yerine kardeşi Kubilay Kağan geçti Cengiz’den az sonra imparatorluk aynı hanedandan 4 hükümdarın arasında paylaşıIdıysa da bunların hepsi Pekin’de oturan Kubilay’a bağlı kaldılar, imparatorluğun bütünlüğünü nazari olarak korudular.
Bu Moğol imparatorluğu, bugüne kadar kurulmuş devletlerin en genişidir. 6 bin yıllık tarihte hiçbir devlet, bir an için olsun, dünyanın bu kadar büyük parçasını idaresi altında toplayamamıştır. Kubilay zamanında Büyük Moğol İmparatorluğunun genişliği 44 milyon km2 idi. O zamanki dünyanın ancak 64 milyon km2 olduğu düşünülecek olursa, Moğollar’ın cihanın üçte ikisini egemenlikleri altında bulundurdukları anlaşılır.
Bununla birlikte Moğol devletinin tarihteki yeri, Roma, Osmanlı, Britanya imparatorlukları ile ölçülemez. Çünkü bu imparatorluklar derecesinde devamlı olamamıştır, derhal parçalanıp dağılmıştır; bundan başka, zamanlarının en üstün medeniyet ve kültürünü de temsil etmiyorlardı. Bunun içindir ki üstün Türk kültürü, Moğol imparatorluklarını kısa zamanda kaplamıştır.
Cengiz’den bir müddet sonra aynı hanedandan 4 Moğol imparatorluğu birden ortaya çıktı: Çin Moğolları (Kubilay hanedanı), İran Moğolları (İlhanlılar), Orta Asya Moğolları (Çağataylılar), Kıpçak Moğolları (Altın Ordu). Çin’deki bir yana, öteki üç imparatorluk az zamanda Müslüman oldular, sayıca küçük bir azınlık teşkil ettikleri için Türkler arasında eridiler. XIV. yüzyılın eşiğinde artık Çağatay, Altın Ordu, İlhanlı devletleri, Türkçe konuşan birer Türk devleti haline geldi, Cengizoğulları tamamen Türkleşti. Cengiz-Kubilay kolu ise Çinlileşti.
Kırım Hanları, Cengizoğulları’nın Altın Ordu dalından ayrılmışlar, Kazan, Astırhan, Kasım hanlıkları da Altın Ordu hanedanından inmişlerdir. Bunların hepsi daha kuruldukları andan başlayarak dilce Türkleşmiş bulunuyorlardı.
Cengiz-Kubilay hanedanına gelince, Çin’den uzaklaştırıldıktan sonra Moğolistan’a çekildiler, Budist oldular, cumhuriyet ilanına kadar Moğolistan’da Çin’in yüksek egemenliği altında saltanat sürdüler. Cengizoğulları, zamanımıza kadar, Ruslar’a, Çinliler’e karşı Türk ihtilal hareketlerinden bazılarının başına geçmişler, Ruslar, Çinliler, Cengizli hanlarını yok etmek için Sistemli bir siyaset gütmüşlerdir.
Cengizli prenslerinin adlarının sonuna «Han», prenseslerinin adları sonuna da «Hanım» getirilir: Yunus Han, Devlet Hanım gibi.
Kubilay’a kadar Büyük Moğol Kağanları şunlardır:
1) Cengiz Kağan (1206-1227)
2) Ögedey Kağan (1227-1241 )
3) Kiyük Kağan (1241-1251 )
4) Mengü Kağan (1251-1259)
5) Kubilay Kağan (1259-1294)
