Geçmişi Urartular dönemine kadar uzanan Muş ilinin tarihi, tarihçesi. Muş ilinde bulunan tarihi mekanlar, yerler ile ilgili bilgi.
MUŞ TARİHİ; Muş, tarih çağlarına Hurri-Mitanni egemenliğinde girdi. Varto’ nun 20 km güneydoğusunda yer alan Kayalıdere’de Urartulara ait kale ve tapınak ortaya çıkarıldı. İÖ 546’da kent Perslerin eline geçti ve 200 yıl kadar bu devletin egemenliğinde kaldı. Büyük İskender Pers İmparatorluğu’na son verince Muş da Makedonya Krallığı’na bağlandı (İÖ 333). Hellenistik dönemde önce Seleukosların egemenliğinde kalan Muş bölgesi, daha sonra Partların, İÖ 1. yüzyılda da Roma’nın yönetimine geçti. Bu dönemden sonra Roma, Part, Bizans ve Sasani devletleri arasında el değiştirdi. Yöre 642’de Müslümanların eline geçtiyse de bu durum uzun sürmedi ve yeniden Bizans İmparatorluğunun egemenliğine geçti. 9. yüzyılın ilk yarısında Bagratuni Hanedanı, Muş ve çevresinde egemenlik kurdu. 10. yüzyılın ikinci yansıyla 11. yüzyılın ilk yarısında, Bizanslılar ile Müslümanlar arasında birkaç kez el değiştirdi.
Muş Kalesi
Türklerin Anadolu’da yerleşmesini sağlayan Malazgirt Savaşı (1071), Bizanslılarla Selçuklular arasında Muş topraklarında yapıldı ve Türklerin zaferiyle son buldu. Bu bakımdan Anadolu Türk tarihi içinde Muş’un önemi büyüktür. Fetihten sonra Türk boy ve oymakları bu bölgeye yerleşerek kısa sürede nüfus çoğunluğunu oluşturdular. Sultan Melik-Şah’ın komutanlarından Sökmen el-Kut-i Ahlat’ta Ahlatşahlar ya da Ermenşahlar adıyla anılan beyliği kurdu (1100). Eyyübiler 1207′ de Ahlat ve Muş’u ele geçirerek Ahlatşahlara son verdiler. Moğolların önünden kaçan Celalettin Harizmşah 1230′ da bölgeyi istila etti, ancak aynı yıl Anadolu Selçuklu Sultanı Alaattin Keykubat’a Yassıçimen Savaşı’nda (10 Ağustos) yenilince bölgeyi terk etti.
Muş Kalesi
Böylece Muş, Anadolu Selçuklu Devleti’ne bağlandı. Kösedağ bozgunu (1243) ile başlayan Moğol istilasında Muş ve çevresi çok zarar gördü. Uzun süre İlhanlıların elinde kalan bölge, 14. yüzyıl sonlarına doğru KaraKoyunluların, 1400’de de Timur’un egemenliğine geçti. Timur’dan sonra yine Karakoyunlular bölgeyi ülkelerine kattılar. Akkoyunlu Hükümdarı Uzun-Hasan 1467’de Karakoyunlu Devleti’ne son vererek bu devletin tüm topraklarına sahip oldu. Fatih Sultan Mehmet 1473’te Otlukbeli Savaşı‘nda Uzun Hasan‘ı yenince Muş ve çevresinde Akkoyunlu egemenliği sona erdi ve Osmanlı egemenliği başladı. Birinci Dünya Savaşı sırasında Ruslar 18 Şubat 1916’da Muş’u işgal ettiler. 26 Temmuz da Türk kuvvetleri kenti geri aldı. 9 Ağustosta başlayan ikinci Rus işgali 1 Mayıs 1917’ye kadar sürdü. Bu tarihte Rus kuvvetleri ve Ermeniler kenti yakıp yıktılarsa da bölgeyi terk etmek zorunda kaldılar. Cumhuriyet’in ilanından sonra Muş il konumuna getirildi.
TARİHSEL ESERLER:
Muş İli nin sınırları içinde günümüze ulaşmış olan en eski yapılar içinde, bir Urartu yerleşmesi olan Varto İlçesi’ndeki Kayalıdere, yıkık durumda olmalarına karşın görkemlerini koruyan Muş ve Malazgirt kaleleri sözü edilmeye değerdir. Merkez İlçe’deki günümüze gelebilmiş birkaç yap da Osmanlı dönemine aittir. En eski dinsel yap olan olan Ulu Cami, yazıtsızdır. 14. yüzyılın ikinci yarışma tarihlenir. Minaresi 1968’de eklendi.
17. yüzyılda tarihlenen Hacı Şeref Camisi, yıkıntı durumundaki Arslanlı Han’ın içindedir. Minaresi 1902′ de eklendi. 18. yüzyılın başlarına tarihlenen Alaattin Bey Camisi’ni Vali Alaattin Bey yaptırdı. Önceleri cami, medrese ve imaretten oluşan bir külliyeyken günümüze yalnızca cami ulaştı. Muş-Varto arasında Murat Irmağı üzerinde bulunan Murat Irmağı Köprüsü 143 m uzunluktadır. 12 gözlü olan köprünün yapım tarihi bilinmemektedir.
