Okyanus sırtı nedir? Okyanus sırtı nerede ve nasıl oluşur? Okyanus sırtlarının özellikleri, yapısı hakkında bilgiler ile bu bölgelerdeki yanardağ etkinlikleri.
Okyanus Sırtı Nedir? Nerede Oluşur?
Okyanus sırtı, dünyadaki bütün okyanuslar boyunca uzanan, yaklaşık 80 bin km uzunluğundaki denizaltı dağ zinciridir.
Sismik açıdan etkin olan okyanus ortası sırt yaklaşık 60 bin km uzunluğundadır ve Atlas Okyanusunun tüm ekseni boyunca aşağıya doğru uzanır; daha sonra Afrika ve Antarktika kıtalarının arasından geçerek kuzeye doğru yönelir ve Hint Okyanusunun ortasına ulaşır. Burada dallanan sırtın ana kolu Avustralya, Yeni Zelanda ve Antarktika’ nın arasından geçtikten sonra Büyük Okyanus Havzasının doğu yakasına ulaşır ve California Körfezinin ağız bölümü boyunca uzanır. Geniş, dev bir yükselti olan sırt, kenar havzalarda okyanus dibi zemininden 6.000 m yükseğe kadar çıkabilir; bunun dışındaki yerlerde ise yüksekliği 2.000-3.000 m arasında değişir, ama ender olarak deniz düzeyinin de üstüne çıktığı olur.
Sırt kimi yerlerde çoğunlukla doğrultusuna dik yönde gelen kırık (fay) kuşaklarıyla kesintiye uğrar. Bunlar dönüşüm kırıklarıdır. Sırtın tepe kesimlerinin altında sığ deprem odakları yer alır; sırt ekseni boyunca yer alan odaklar normal kırılma, kırık kuşaklarında yer alanlar ise kayma sonucunda oluşmuştur. Okyanus ortası sırt sistemi, Yer yüzeyinde kıtalardan ve okyanus havzalarından sonraki en büyük yüzey şeklidir.
Sismik açıdan pek etkin olmayan sırtlar ise, okyanus ortası sırt ekseni üzerindeki yükselmiş adalardan başlayarak, bitişikteki kıta parçalarına doğru uzanır; bunlara yanal sırt denir. Bir ucu genç ya da volkanik bir adaya dayanan hemen hemen doğrusal sırtlara ise doğrusal zincir denir.
Sırtlar o kadar düzenli ve özellikleri o kadar sabittir ki, bunların rastlantı sonucu oluştuğu düşünülemez. Sırtların özelliklerini tutarlı biçimde açıklayan tek kuram levha tektoniğidir. Bu kurama göre yerkürenin 50 km kalınlığındaki dış kabuğu kırılarak 6 büyük ve olasılıkla 12 küçük levhaya ayrılmıştır. Eriyik haldeki yer mantosu (yerkabuğunu izleyen ikinci derin katman) içindeki taşınım (konveksiyon) akıntıları bu levhaların birbirlerine göre yavaşça hareket etmesine neden olur; sırtları oluşturan da levhaların bu devinimidir. Okyanus ortası sırt sistemi ve bunun dalları, levhaların sınır bölgelerinde yer alır.
Yanardağ Etkinlikleri
Bu sınırlar boyunca, derinlerden dışarı magma püskürmesi gerçekleşir; bu püskürme sırtı ikiye ayırarak levhalara yapıştırır, bu arada zeminde açılan yeni alanlara magma yükselerek yüzeye sürekli yeni malzeme taşınır ve böylece sırt oluşumu süre gider. Okyanus ortası sırtların en etkin yanardağların bulunduğu bölümlerinde İzlanda gibi adalar oluşmuştur.
Yanal sırtların, bu bölgesel volkanik etkinliklerin çok uzun sürdüğü yerlerde oluştuğu kabul edilir. Sürekli yüzeye yükselerek okyanus havzasına yayılan magmanın oluşturduğu yanal sırtlar, levhaların magma kaynağından öteye doğru hareketlerinin geometrik yerine işaret eder. Doğrusal sırtların da benzer biçimde oluştuğu sanılır; ne var ki, bunların magma kaynağı yayılan sırtın üzerinde yer almaz. Bunun yerine, eğer bir levha bir magma kaynağının üstüne binmişse ve magma levhayı delerek yüzeye çıkmışsa, bu durumda bu lavlar giderek yaşlanan tek bir yanardağlar zinciri oluşturur ve bunlar levhanın kaynağın üzerinden geçişinin doğrultusuna işaret eder.
