Ölüm Vadisi nerededir, nedir? Amerika’daki Ölüm Vadisinin özellikleri nelerdir, yapısı, coğrafi durumu, iklimi nasıldır, hakkında bilgi.
Ölüm Vadisi
Ölüm Vadisi, ABD’de California eyaletinin güneydoğu kesiminde, Inyo ilinde (county) yapısal çöküntüdür. Uzunluğu 225 km’yi bulur, genişliği 8-24 km arasında değişir. Kuzey Amerika’nın en sıcak ve en kurak bölgesidir. Ayrıca Batı Yarıküre’nin en alçak noktasını (deniz düzeyinden 82 m aşağıda) barındırır. Bir zamanlar öncü göçmenlerin göç yolu üzerinde korkulu bir engel sayılan, daha sonraları bir boraks çıkarım merkezi olarak önem kazanan, günümüzde de ilginç çevre özellikleriyle turistlerin ve bilim adamlarının ilgisini çeken Ölüm Vadisi 1933’te ulusal anıt ilan edilmiştir.
Ölüm Vadisi batıda Panamint Sıradağları, doğuda da Amargosa Sıradağlarına bağlı Black, Funeral ve Grapevine dağlarıyla çevrilidir. Jeolojik bakımdan Büyük Havzanın güneybatı bölümünü oluşturur.
Jeolojik Tarihi
Dağ duvarları, Geç Prekambriyen Zamandan (y. 4 milyar-570 milyon yıl önce) Triyas Dönemine (y. 225-190 milyon yıl önce) değin geçen bir zaman diliminde, bugünkü Kuzey Amerika’nın batı kesiminin büyük bölümünü kaplayan Kordileryen Jeosenklinal adlı dev yarıkta biriken deniz tortul kayaçlarından oluşmuştur. Orta Mezozoyik Dönemde biçimi bozularak yükselen bu tortul kayaçlar zamanla eski denizyolunun büyük bölümünü bir dağ kuşağına dönüştürdü.
Geç Mezozoyik (Mezozoyik Zaman y. 225-65 milyon yıl önce) ya da Erken Senozoyik (Yakın) Zamanda (Senozoyik Zaman y. 65 milyon yıl öncesinden bugüne) ortaya çıkan yerkabuğu kırıklarının bazıları düz alanları oluşturdu ve bu alanlar boyunca büyük kayaç levhaları birbirlerinin üstüne bindi. Tersiyer (Üçüncü) Dönemde (y. 65-2,5 milyon yıl önce) blok kırılmalar bugünkü Ölüm Vadisini oluşturmaya başladı. Vadinin çökme sürecinde çevredeki tepelerden aşınan tortular aralıklı volkanik etkinliklerin taşıdığı malzemelerle birlikte vadide birikerek yeni bir katman oluşturdu.
Bunu izleyen aşınmayla Furnace Creek yakınlarındaki görkemli kırgıbayırlar meydana geldi. Vadinin orta kesiminde, anakaya tabanı bazı yerlerde 2.700 m’ye varan bir tortu katmanının altında kaldı. Vadi tabanının eğilmesi ve çökmesi günümüze değin sürdü. Bu arada sağa doğru bir oynama sonunda vadinin batı kenarı kuzeybatıya kaydı. Bu hareketin boyutu hâlâ tartışma konusudur ve 80 km’ye ulaştığı sanılmaktadır.
Ölüm Vadisinin tabanı aşırı sıcaklık değişiklikleri ve kuraklığıyla ünlüdür. Kuzey Amerika’nın gölgede en yüksek sıcaklığı 1913’te burada 57°C olarak kaydedilmiştir. Yaz sıcaklıkları genellikle 51°C’yi aşar ve 80°C’yi geçen yüzey sıcaklıklarına rastlanır. Kışın sıcaklık çok seyrek olarak donma noktasına iner. 20. yüzyılda Furnace Çayında yapılan 50 yıllık gözlemler sonunda yıllık yağış miktarının ortalama 42,2 mm, en yüksek 114 mm olduğu ve iki yılın yağışsız geçtiği saptanmıştır.
Ölüm Vadisindeki yüzey sularının çoğu, tuzla çanağı etrafındaki tuzlu gölcüklerden ve bataklıklardan oluşur. Doğudaki çöllük araziden vadinin güney ucuna bir miktar su taşıyan Amargosa Irmağı genellikle yeraltında akar. Vadinin kuzey kolunun sularını toplayan Salt Çayı da ancak bazı küçük bölümlerde yıl boyunca yüzeyde kalır.
Bitki ve Hayvanlar
Su kaynaklarının kıtlığına karşın, Ölüm Vadisi bitki örtüsü ve hayvan varlığından yoksun değildir. Tuzla çanağında yalnız mikroskopik bitkiler, çanağın kenarlarındaki bataklıkların ve su kaynaklarının çevresinde ise tuza dayanıklı bitkiler görülür. Su kaynaklarının çevresinde ve Furnace Çayının yerleşim alanlarında sonradan dikilmiş ılgınlar vardır. Suyu daha az tuzlu olan yerlerde bir tür çalı olan meskite yetişir. Vadinin birçok yerinde yelpaze kıvrımlı çakıl yüzeyleri kreozot çalıları kaplar. Bu çalılar daha alçak kesimlerde yerini çöl çobanpüsküllerine bırakır. Kaktüsler kuzeydeki yelpaze kıvrımlarda boldur. Bahar yağmurları çeşitli çöl çiçeklerinin büyümesini sağlar.
Vadide tavşanların yanı sıra kanguru faresi ve ormankemesi gibi çeşitli kemirgenler yaşar. Bunlar tilkiler ve doru vaşaklar tarafından avlanır. Bölgenin en büyük yerli memelisi ve belki de bölge hayvanlarının en iyi incelenmiş türü iri boynuzlu koyundur. 1890’larda vadiye giren ilk biyolojik araştırma heyeti 78 çeşit kuşun varlığını saptamıştır. Günümüzde bu sayının yaklaşık üç katı kadar kuş türünün bölgede yaşadığı ya da bölgeyi ziyaret ettiği bilinmektedir. Salt Çayında ve öbür sürekli su birikintilerinde Cyprinodon cinsinden çölbalıklarının birkaç türüne rastlanır.
