Orhun Yazıtları nedir, neden önemlidir? Orhun Yazıtları hangi döneme aittir, nerededir, özellikleri nelerdir? Orhun Yazıtları hakkında bilgi.
Orhun Yazıtları
Orhun Yazıtları; Moğolistan’ın kuzeyinde bulunan eski Türkçe yazıtlardır.
Yazıtlar 38 rünik harften oluşan Orhun alfabesi ile yazılmıştır. Büyük çoğunluğu taşlar üzerine kazılı olan Orhun Yazıtları geniş bir bölgede dağınık bir biçimde bulunur. İlk kez 1893’te Danimarkalı bilgin Vilhelm Thomsen tarafından okunmuştur. Orhun Yazıtları bulundukları yere göre gruplandırılmaktadır. Kuzey Moğolistan Yazıtları, Orhun Irmağı kıyısında bulunan altı yazıttan oluşur.
Kül Tigin Yazıtı Güney Yüzü
Türk hakanı Ötüken dağlarında oturur ise ülkede hiçbir sıkıntı kalmaz. Doğuda Santung ovasına kadar ordu sevk ettim denize pek az kala durdum; güneyde Dokuz Ersin’e kadar odu sevk ettim, Tibet pek az kala durdum; batıda İnci Irmağı (Seyhun) geçerek Demir Kapı’ya kadar ordu sevk ettim; kuzeyde Yir Bayırku topraklarına kadar ordu sevk ettim; bunca diyara kadar orduları yürüttüm ve anladım ki: Ötüken dağlarından daha iyi bir yer asla yok imiş.
Üç Önemli Orhun Yazıtı
Kül Tigin Yazıtı
Bunların üçü çok önemlidir. Bu yazıtlardan ilki Bilge Kağan tarafından 732’de küçük kardeşi Kül tigin adına Orhun Irmağı vadisinde, Koşo-Çaydam Gölü çevresinde dikilmiştir. Kül tigin Yazıtı Bilge Kağan’ın ağzından yazılmıştır. Oyuk bir kaideye oturtulan Yazıtın yüksekliği 3,75 m’dir. Dört cephelidir ve yukarıya doğru gittikçe daralır. Doğu ve batı cephelerinin genişliği aşağıda 132 cm, yukarıda 122 cm’dir.
Güney ve kuzey cepheleri ise aşağıda 46 cm, yukarıda 44 cm’dir. Üstü kemer biçiminde biter ve yukarıda beşgene dönüşür. Yazıtta Kültigin ve Türk budunu övülür. Yazıtın önünde bulunan 4,5 km’lik düz yolun iki yanında 169 balbal sıralanır. Bu, Kültigin’in öldürdüğü düşman sayısıdır. Burada aynca çeşitli işlemeli taşlar, heykel parçaları vb bulunur. 1958’de bu yapıtlar arasında Kültigin’in başı ile karısının bedeni ve yüzünün bir bölümü de bulunmuştur. Yazıtta Türk ve Çinli sanatçılar birlikte çalışmış, yazıları da Bilge Kağan’ın yeğeni Yolluğtiğin kazımıştır.
Bilge Kağan Yazıtı Kuzey Yüzü
İlahî göğün yarattığı Türk Bilge Kağan, bu devirde tahta çıktım. Sözlerimin tamamını dinleyin, özellikle küçük erkek kardeşlerim, çocuklarım, birleşik soyum, halkım … güneyde Şadlar, kuzeyde tarkanlar, beyler, Otuz … Otuz Tatar halkı … … Dokuz Oğuz Beyleri ve halkı, bu sözümü iyice işitin, sıkıca dinleyin! Doğuda güneşin doğduğu yere, güneyde aydınlığın ortasına, batıda güneşin battığı yere, kuzeyde karanlığın ortasına kadar, bu sınırların içerisindeki halkın tamamı bana bağlıdır.
Bilge Kağan Yazıtı
Kül tigin Yazıtı’nın 1 km uzağında Bilge Kağan Yazıtı bulunur. Biçimi, düzenlemesi ve yazısı Kül tigin Yazıtı ile aynıdır. Ama Bilge Kağan Yazıtı biraz daha yüksektir. 735’te dikilen yazıt gene Bilge Kağan’ın ağzından yazılmıştır. Kültigin’in ölümünden sonraki olayların da anlatıldığı yazıtın hakkaki (kazıyıcı) gene Yolluğtiğin’dir. Bu yazıtın çevresinde de türbe kalıntısı, heykeller, balballar ve taşlar vardır. Kültigin ve Bilge Kağan yazıtlarının biraz doğusunda Tonyukuk Yazıtı yer alır. Yazıt Yazola Irmağının yukarısında, Bayn Çokto’nun yakınındadır. Öbür iki yazıt devrilip kırıldıkları halde Tonyukuk Yazıtı hâlâ ayaktadır.
Tonyukuk Yazıtı
Bilge Tonyukuk ben öz’üm Tabgaç ilinde kılındım. Türk boyları Tabgaça görür idi.
Tonyukuk Yazıtı
Bu yazıt dört cepheli iki taştan oluşur. Taşlardan biri daha büyük olup 1,5 m boyundadır. Tonyukuk’un ağzından yazılan yazıt süsleme, yazı ve konum olarak öbür iki yazıt kadar önemli değildir. Bu yazıtın çevresinde de türbe kalıntısı, heykeller, balballar ve işlemeli taşlar vardır. Yazıtta Doğu Göktürk Kağanlığı’ndaki önemli olaylar anlatılır. Türk adının geçtiği ilk Türkçe metinler olan bu üç yazıt Doğu Göktürkler dönemine ilişkindir ve bilinen ilk Türk devletinin kuruluşu ve yönetimiyle ilgili bilgi içerirler. Yazıtlar Türk töre, askerlik ve uygarlığı ile kültürünün en eski belgeleridir ve edebi açıdan büyük önem taşır. Türk yazı dilinin akıcı bir örneğini oluşturan yazıtlar Türkçenin o dönemdeki gelişmişlik düzeyini gösterir.
Orgin Yazıtı
Öbür Orhun Yazıtları’ndan Orgin Yazıtı, 1891’de Orgin Irmağı kıyısında bulunmuştur. 731’de dikildiği sanılan yazıt Alp-Eletmiş (bir görüşe göre Taçam) adlı bir Türk beyine ait olup içinde Ilteriş ve Kapağan kağanların adı geçer. Yazıtta Oğuzlar ve Çinliler ile yapılan savaşlardan söz edilir.
Orta Moğolistan’da 1928’de bulunan Ihe Hüşotü Yazıtı, Küli-Çur adlı bir bey adına 716’da dikilmiştir. Yazıtta İlteriş, Kapağan ve Bilge kağanların adı geçer. Tarduşların başı olduğu sanılan Küli-Çur’un kağanlara hizmeti ve öbür boylarla yaptığı savaşlar anlatılır.
