Osmanlı Devleti’nde arpalık nedir, ne demektir? Osmanlı Devleti’nde arpalık ve özellikleri ile ilgili bilgiler, usuller ve kurallar nelerdir?
Osmanlı Devleti’nde Arpalık
Arpalık, Osmanlı Devleti’nde başlangıçta yalnızca yüksek devlet ricaline, bazı saray mensuplarına, ilmiye sınıfının önde gelenlerine görevdeyken maaşlarına ek olarak, görevden ayrıldıktan sonra ise emekli maaşı niteliğinde verilen ödenektir. Zamanla, padişahın ya da büyük kapıkullarının kapı halkı mensuplarına da dağıtılır hale gelmiştir.
Arpalık usulünün ne zaman ve nasıl başladığına ilişkin kesin bilgi yoktur. Başlangıçta görevi nedeniyle at beslemek durumunda olanlara verildiği sanılmaktadır. 16. yüzyıldan başlayarak, ordu ve saray erkânından özellikle yeniçeri ağası ve saray kapıcıbaşlarına veriliyordu. Ardından şeyhülislamlık, kadılık, kazaskerlik gibi önemli yönetsel ve adli görevlerde bulunan yüksek ilmiye ricaline de verilmeye başlandı. Daha sonra ilmiye sınıfının tüm ileri gelenleri bundan yararlandı. 17. yüzyılda ise vezirlere, savaşlarda yararlık gösterenlere ve ümeraya, kapı halkı kalabalık yöneticilere de arpalık bağlandı. Bu gelişmenin temelinde, görkem ve gösterişin bir ideolojik egemenlik aygıtı olarak büyük önem taşıdığı her çerçevede, kalabalık maiyetler, karışık hanehalkları, şişkin hizmetkâr grupları ve asalaklar için, askeri fief ya da dirliklerden daha düşük düzeyde ödül dağıtım mekanizmalarına gereksinim duyulması yatar.
Arpalık ya belli bir kaza ya da sancağın yıllık gelirinin bir bölümünün tahsis edilmesi ya da hazineden belirli bir yevmiyenin verilmesi biçimini alırdı. Birincisine bervech-i arpalık dirlik, ikincisine bervech-i arpalık ulûfe denirdi. Arpalığın azami yıllık miktarı idareciler için 100 bin, ilmiye ricali için 70 bin, yeniçeri ağası için 58 bin, saray mensupları için 19.999 akçe (en yüksek tımar) olabilirdi. Avrupa’daki benzer sergentie usulü gibi arpalık usulü de birçok suiistimale neden olunca, 18. yüzyılda ilmiye mensupları dışındakilerin arpalıkları kaldırıldı. 19. yüzyılda arpalık dağıtımları şeyhülislam ve çok az sayıdaki ulema ile sınırlandırıldı. Tanzimat’tan sonra, arpalık usulü kaldırılarak emekli olan ilmiye mensuplarına Tarik maaşı bağlandı. Meşruti-yet’ten sonra, ilmiye mensuplarına da düzenli aylık ve emekli maaşı bağlanmaya başlandı.
