Osmanlı Devleti’nde bilim ve düşünce hayatındaki önemli bilimadamları, gelişmeler, coğrafya, tarih, matematik, astronomi ve tıp alanındaki çalışmalar hakkında bilgi.
Osmanlı Devleti’nde Bilim Teknoloji ve Düşünce Alanındaki Gelişmeler
XIV. ve XV. Yüzyıllarda
- Şeyh Edebâli, kuruluş döneminin önemli düşünürlerindendir. Ülkenin teşkilâtlanmasına katkıda bulunmuştur. Osman Gazi ve yakın çevresi ile halk, zaman zaman onun görüşlerine başvurmuşlardır.
- İlyasoğlu Mercimek Ahmed II. Murat zamanında Kabusnâme adlı ahlâk ve siyaset kitabını çevirmiştir. Bu kitaba birtakım ahlâkî ve siyasî öğütleri ile bazı atasözlerini de ilave etmiştir.
- Yazıcıoğlu Ahmet Bican XV. Yüzyıl yazar ve mutasavvıflarındandır. Türkçe yazdığı Envârül Âşıkîn (Aşıkların Nurları) adlı kitabı kitleler tarafından yüzyıllardır zevkle okunmuştur.
- Hacı Bayram Veli II. Murat zamanında Edirne’ye gitmiş, daha sonra Ankara’da kalmış ve burada vefat etmiştir. Bayramilik tarikatının kurucusudur. Müderrislik yapmıştır.
- Molla Fenarî’nin yazdığı mantık kitabı, XIX. Yüzyıl ortalarına kadar medreselerde okutulmuştur.
- Kadizâde-i Rumî Daha çok matematik ve astronomiyle ilgilenmiştir. Semerkant rasathanesinde müdürlük ve aynı yerin medresesinde müderislik yapmıştır. Öğrencilerinden Fetullah Şirvani ve Ali Kuşçu, Türkiye’ye gelerek bu bilimleri yaymışlardır.
Âşıkpaşaoğlu
Osmanlının kuruluş dönemini anlatan ünlü tarihçidir
Celaleddin Hızır (Hacı Paşa)
Devrinin tanınmış hekim yazarıdır.Tıp konusunda çeşitli eserleri vardır.
Bunlar dışında XIV. ve XV. yüzyıllarda fen bilimleri dallarında çalışan, eser yazan, çeviri yapan pek çok kişi vardı.
XV. Yüzyıldan Tanzimata Kadar
• Fatih’in bilime büyük hizmetleri olmuştur. Bilim adamlarını ve sanatçıları korumuş kurduğu medrese ve Enderun Mektebi ile bilim ve eğitimin kendisinden sonra da hızla gelişmesini sağlamıştır.
• Ebussuud Efendi (XVI. Yüzyıl) Şeyhülislamlık yapmış, Kanunî devrindeki kanunların hazırlanmasında büyük rolü olmuştur.
Lütfi Paşa, Yavuz’un halife olmasından sonra çıkan halifelikle ilgili tartışmalara bilgisiyle ışık tutmaya çalışmış, Yavuz ve Kanuni‘nin halife olduğunu savunmuştur. Kanuni‘ye, devletin güçlenmesi için denizciliğe, ekonomi ve hazineye önem verilmesi gerektiğini telkin etmiştir.
Zembilli Ali Cemali Efendi II. Bayezid, Yavuz ve Kanuni dönemlerinde Şeyhülislamlık yapmıştır.
Taşköprülüzâde ile Kınalızâde Ali Efendi kelâm, tefsir vb. alanlarda eser vermişlerdir.
Koçi Bey, XVII. Yüzyılda yaşamış, duraklamanın nedenlerini kapsayan ünlü risalesini IV. Murat’a sunmuştur.
Kadızâde Mehmet Efendi çok iyi bir konuşmacı olduğundan Ayasofya Camii’nin va-azlıgma getirilmiştir. IV. Murat’ın tütün ve içki yasağını desteklemiştir.
Abdülmecit Sivasi, Kadızâde’ye karşı olan düşünceleriyle tanınmış, ilerleme için fen bilimlerine önem verilmesi gerektiğini belirtmiş, kahve ve sigaranın içilebileceğini savunmuştur.
Üstüvâni Mehmet Efendi, sema ve müziğin haram olduğunu ileri sürmüş, resme karşı çıkmıştır. Fikirlerinin etkisiyle basılan kitaplardaki minyatürlerin bozulduğu görülmüştür.
Hâzerfen Hüseyin Efendi, batıyla ilişki kuran, onlarla bilgi alışverişinde bulunan ilk bilgindir. Bir eserini Fransız elçisine, Avrupa’ya ait bir eserini de IV. Mehmet’e sunmuştur. Osmanlı devlet teşkilâtı hakkında da bir eser yazmıştır.
Ebubekir Ratip Efendi, III. Selim döneminde Viyana’ya elçi olarak gitmiştir. Yazdığı Risâle’de Avusturya’nın çeşitli kurumları ekonomik ve siyasî yapısı hakkında bilgiler vermiştir.
COĞRAFYA VE TARİH
Piri Reis XVI. Yüzyılın ünlü coğrafyacısıdır. Kitab-ı Bahriye adlı eserinde Akdeniz, Kızıldeniz ve Hint Okyanusu’nu anlatmıştır. Çizdiği dünya haritası oldukça ünlüdür.
Şeydi Ali Reis, Hint Seferlerini, Kızıldeniz, Basra Körfezi ve Umman Denizi’ni çeşitli eserlerinde anlatmıştır.
Sipahizâde Mahmud, Dünya’nın yuvarlak olduğunu belirtmiştir.
Matrakçı Nasuh, istanbul’dan bağdata uzanan yol üzerindeki şehir ve kasabaları anlatmıştır. Aynı zamanda matematikçidir.
Kâtip Çelebi, Cihannuma adlı eserinde önemli coğrafî bilgiler bulunmaktadır. Osmanlı tarihi de yazan Katip Çelebi, tercümeler de yapmıştır.
Evliya Çelebi
Evliya Çelebi, XVII. Yüzyılın ünlü Türk gezginidir. Gezdiği yerleri coğrafi özelliklerinin yanı sıra örf ve âdetleriyle anlattığı 10 ciltlik bir Seyahatname’si vardır.
XVI. Yüzyıldan itibaren padişahların yaptıkları işleri manzum olarak anlatan şehnameler yazılmıştır. XVIII. Yüzyılda Şehnamelerin yerini vakanüvisler almıştır. Vakanüvisler, tarihi olayları kaydeden resmî tarih yazıcılarıydı.
Osmanlılarda çok sayıda tarihçi yetişmiştir. Naima’nm Osmanlı Tarihi pek ünlüdür.
MATEMATİK VE ASTRONOMİ
Osmanlılarda matematik (riyaziyat ya da ilm-i riyaziye) medreselerde okutulan aklî bilimlerin başında geliyordu. Fatih medreselerinde okutulan matematik ve cebir bazı Batı üniversitelerinde örnek alınmıştır.
Ali Kuşçu, Fatih külliyesinin öğretim programım hazırlamış, ünlü astronomi ve matematik bilginidir. Enlem ve boylam üzerinde çalışmıştır.
Sinan Paşa, Fatih döneminin ünlü matematikçilerindendir. Özellikle geometri ile ilgilenmiştir.
Takiyyüddin Mehmet, XVI. yüzyılda astronomi ilmi onunla zirveye çıkmıştır. Matematikle de uğraşmıştır.
Gelenbevi İsmail Efendi, matematikle uğraşmıştır. Logaritmayı ilk tanıtan kişidir.
XVII. Yüzyılda Hazerfen Ahmet Çelebi taktığı kanatlarla Galata Kulesi’nden ilk uçma denemesinde bulunmuştur.
Logari Hasan Çelebi de barutla doldurduğu fişeğe binerek uçma denemesinde bulunmuştur.
XVIII. Yüzyıldaki en önemli yenilik, matbaanın kurulmasıdır.
TIP VE ECZACILIK
Osmanlılar, Selçuklulardan kalma yardım ve tedavi kurumlarını devam ettirmekle birlikte, Anadolu ve Rumeli’de yeni tıbbî kurum ve hastahaneler açmışlardır.
• XV. Yüzyılın ilk yarısında Amasya’da başhekim olarak çalışan Sabuncuoğlu Şerafeddin ünlü kitabında, kullandığı ilaçların etkisini gösteren deneylerin sonuçlarını vermiştir.
• XVI. Yüzyılda Edirne başhekimi Ahi Ahmet Çelebi böbrek ve safra ile ilgili çalışmalar yapmıştır.
• Aynı yüzyılda Altuncuzade, idrar yolları konusunda başarılı çalışmalar yapmıştır.
• Mümin Mükbil, göz hastalıklarını resimlerle anlatmış, Şemsettin Itakîi resimli anatomi kitabı yayımlamıştır.
• Osmanlılarda birçok tedavi kitabı yayımlanmıştır.
• Tıp medreselerini bitiren hekimler dışında halk arasında tıp mesleğini babadan oğula sürdürenler olmuştur.
II. Selim, hekimlik ve ilaçlar hakkında geçerli bilgisi olmayanların hekimlik yapmalarını yasaklayan bir ferman çıkardı. Ancak yeterli denetim olmadığından bu tür kişilerin hekimlik yapmaları önlenemedi.
• Ibni Sina‘nın eseri Türkçeye çevrilmiş, Samizâde Ataullah Efendi ilk anatomi kitapları arasında sayılan ve fizyoloji, terapi, patoloji konularını içeren eserini yazmıştır.
• Ruh hastaları ve cüzzamlılar tedavi edilmiş, ruh hastaları için özel hastahaneler kurulmuştur.
• Kanuni’nin yaptırdığı Süleymaniye Dârüşşifası, Süleymaniye medresesindeki tıp bölümünün uygulama hastahanesi olmuştur.
• Hastahaneler, genellikle vakıf ve kişiler tarafından kurulmuştur.
TANZİMAT’TAN CUMHURİYETE TÜRK DÜŞÜNCE VE BİLİM HAYATI
Tanzimat, Osmanlı aydın ve yöneticilerinin köklü değişiklikler yapmak amacıyla Batıya yönelik olarak başlattıkları değişim sürecidir.
Şinasi ve Namık Kemal bu dönemin fikir öncüleridir.
Münif Paşa, Ali Süavi, Cevdet Paşa, Abdullah Cevdet, Ahmet Mithat, Mizancı Murat, Yusuf Akçura dönemin önemli fikir adamlarmdandır.
Bu dönemde Osmanlıcılık, İslamcılık, Türkçülük gibi fikir hareketleri gelişmiştir:
Rıza Tevfik, ilk Felsefe dergisini yayımlamış, felsefe çalışmaları ile dikkati çekmiştir.
• XIX. Yüzyılın önemli düşünürleri arasında yer alan Ahmet Cevdet Paşa, tarih çalışmalarının yanı sıra Mecelle diye bilinen medenî kanun hazırlıklarıyla da tanınmıştır.
