Osmanlı’da arpalık nedir, ne anlama gelir? Arpalık maaşı kimlere verilir, tarihçesi, özellikleri hakkında bilgi.
Arpalık Nedir?
Arpalık; Osmanlı İmparatorluğumda devletçe, ileri gelen yönetim ve saray adamlarıyla ilmiye sınıfının yüksek derecelerindekilere aylıklarına ek, daha sonra ise emeklilik aylığı olarak verilen ödenektir.
Arpalık, önceleri atlı kuvvetlerle savaşa katılanlara, at beslemek zorunluğunda bulunanlara yem bedeli olmak üzere verilirdi. Bu uygulama alanlarından birincisinde yeniçeri ağası, rikabı hümayun ağaları, bölük ağalan gibi ordu ve saray adamları yer alırdı. Ötekinde ise muallim-i padişahi, şeyhülislam ve kazaskerler gibi ilmiye sınıfının önde gelen kimseleri yer alırdı.Arpalığın, “has” ve “zeamet” almış “vüzera” ve “ümera” diye adlandırılan devlet adamlarını da kapsaması 18. yüzyılda ortaya çıktı.
Bir ya da birkaç sancağı içeren arpalıklar, 16. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak ve 17. yüzyıl süresince “vüzera” ve “ümera” olarak verildi. Ya işten alma ya da emekli edilmelerinde yararlıklarında, bir yerin korunmasında ya da bir kalenin onarılmasında görevlendirildikleri zaman verilirdi. Bazı yolsuzluklar üzerine 18. yüzyılda merkezde ve taşrada bulunan devlet memurlarına aylık verilmesi kararlaştırıldı. Görevden alınan ve emekli edilenlere de başka türlü bir geçim yolu belirlenerek arpalık yönetimi bu alandan kaldırıldı.
Bundan sonra arpalık ilmiye sınıfından olanlara verildi. Şeyhülislam, kazasker, büyük mollalar ve sayıları altı olan kazasker müşavirleri gibi yüksek derecedeki kaza (kadılık yapma) hakkı sahiplerine arpalık verildi. Para değerinin düşmesi, büyük memurların lüks ve gösterişe eğilim göstermesi ve bundan ötürü geçimin güçleşmesi gibi nedenlerle arpalık verildi. Bir süre kadılık yapmaya ayrılanlara da bu sürenin sonunda işten ayrılma (mazuliyet) aylığı olarak arpalık verilirdi.
Arpalık olarak verilen kazaların gelirleri, adlarına gönderdikleri “naib”ler tarafından toplanır, bir bölümü naiblerin, geriye kalan bölümü de arpalık sahiplerinin olurdu. Zamanla kazaskerler ve büyük mollalar oğullarıyla çevresindekilere birer kazanın gelirlerini, arpalık verilmesini sağladılar.
Tanzimat‘tan sonra arpalık kaldırıldı, yerine, ilmiye sınıfındakilere geçimlerini sağlamada kolaylık için “tarik” aylık adı altında yeni bir yöntem getirildi, ayrıca bir ilmiye emekli sandığı oluşturuldu. Meşrutiyet’in ilanından sonra, arpalığın yerine konmuş olan “tarik” aylığı da kaldırıldı, memur aylıkları uygun oranlarda yükseltildi.
