Otonom sinir sistemi nedir? Otonom sinir sisteminin çalışması, işlevleri, sempatik ve parasempatik sinirler hakkında bilgi.
Bütün vücuda yayılmış bulunan sinir sistemine çevresel (periferik) sinir sistemi denir. Dış veya somatik kısmı, hayvana dış alemin bir «resmini» veren duyu organları ile besini aramak veya düşmanlarından kaçmak üzere hayvanı hareket ettiren organlarla bağlar. Vücudun iç makinesinin de dış yapıların çeşitli ihtiyaçlarını karşılayacak ayarda çalışması gerekir. Bir hayvan hareket ettiği zaman, kaslarının kullandığı oksijen miktarı istirahat halinde bulunduğu zamandan daha fazladır. Kaslara daha çok kan gönderebilmek için kalbin daha hızlı çarpması gerekir, taşınacak olan kanda yeter derecede besin maddesi ve oksijen bulunmalıdır, akciğerler daha sık hava ile dolmalı ve boşalmalıdır, kaslara giden damarlar genişlemeli ve buralara daha çok kanın gelebilmesini sağlamak üzere kanallar açılmalıdır. Vücudun içindeki çalışmaları (örneğin, bağırsak ve kan damarlardın düzkasları ve bezler) koordine eden sinirler çevresel sinir sisteminin visceral (iç organlara ait) kısmını oluştururlar.
Visceral hareket sinirleri, somatik hareket sistemi gibi, merkez sinir sistemi tarafından idare edilmekte olmasına rağmen otonom sinir sistemi adını alır. Otonom olan sinir sistemine çok defa istemsiz sinir sistemi adı da verilir, zira isteğimizle çalışmalarını idare edememekte veya pek az idare edebilmekteyiz, fakat uzun çalışmalar sonucu gözbebeğinin açıklık derecesini değiştirmek veya nabızın hızını fazlalaştırmak mümkün olabilmektedir.
Somatik hareket sinirlerinin hücre kısmı omuriliğin içinde bulunur, fakat iç organlar hareket sisteminin özelliği (bulundukları organla temas eden) hareket sinirlerinin hücre kısmının omuriliğin dışında bulunmasıdır. Bu hücre cisimleri gruplar halinde bir araya gelerek düğümleri teşkil ederler. Düğümler ya omuriliğin yakınında bulunur veya idare edeceği organla temas halinde bulunur. Bu suretle bir somatik hareket nevronunun aksonu uzundur ve impulsleri omurilikten ait olduğu dokuya kadar iletir, iç organların tipik hareket sinirleri iki kısımdan yapılmıştır. Birisi omurilikten bir sinir düğümüne kadar gider ve düğümöncesi (preganglioner) nevron adını alır, diğeri düğüm öncesi nevron ile düğüm içinde birleştikten sonra ait olduğu organa gider. Bu nevron düğüm sonrası (postgauglioner) nevron adını alır. Memelilerde düğüm öncesi nevronlarda genellikle yağlı bir miyelin örtüsü vardır (miyelinlidir); düğüm sonrası nevronlarda böyle bir örtü bulunmaz (miyelinsizdir).
Otonom sinir sistemi iki kısma ayrılabilir: Sempatik ve parasempatik sinirler. Genellikle bunların işlemleri birbirine karşıttır ve omuriliğe göre olan durumları da farklıdır. Sempatik sinirler omuriliğin boyun ile bel arasındaki bölgeden, parasempatik sinirler baştan ve bel ile kuyruk sokumu arasındaki bölgeden, çıkarlar Parasempatiklerin düğümöncesi lifleri, somatik hareket sinirleri gibi, sinir kordonunun (ventral) kökünden, parasempatik lifler ise hem arka (dorsal) hem ön köklerinden ayrılırlar. Her tar düğümöncesi lif bir çok düğümsonrası liflerle ilişiktir.
Otonum sinir sisteminin iki kısmı, omuriliğin farklı yerlerinden çıkmalarına rağmen, kolları vücudun hem her tarafına yayılır. Organların en çoğunda gerek sempatik, gerek parasempatik nevronlar bulunur, fakat bazı organlarda yalnız biri bulunur (örneğin, ter bezlerinde yalnız sempatik nevronlar bulunur, fakat bazı organlarda yalnız biri bulunur (örneğin, ter bezlerinde yalnız sempatik nevronlar vardır). Bağırsaklar (büzgen kaslardan başka) sempatik nevronların emri ile gevşer, parasempatik nevronlarınki ile kasılır. Büzgen kaslarda etki bunun aksinedir, sempatikden gelen impulsler ile kasılır ve parasempatik impulsler etkisi altında gevşerler. Diğer taraftan bu iki sistemin etkisi tamamen karşıt olmayabilir. Tükürük bezleri sempatik sistem tarafından uyarıldığı zaman mukus, fakat parasempatik liflerle uyarıldıkları zaman tükürüğü salgılarlar. Bir sistemin bir organın farklı kısımlarındaki etkisi çok değişik olabilir. Sempatik sinirlerin etkisi, kalp atışını hızlandırır ve kuvvetlendirir, fakat kalpten ayrılan başlıca damarları gevşeterek kan akımını arttırır. Sempatik sinirler genellikle diğer kan damarlarını sıkarlar. Sindirim zamanında, bağırsaklardaki kan damarlarının gevşemesiyle bağırsaklara kan gelir. Otonom sinir sisteminin gördüğü işler pek çok ve çeşitlidir. Deneylerden anlaşıldığına göre sempatik sistem hayvanı daha şiddetli çalışmalara ve anormal şartlara karşı koymaya hasırlar. Parasempatik ise, evvelce yorucu isler görmüş olan hayvanı yine normal şartlarına getirmekle ve gerektiği takdirde harcayabileceği enerjiyi yeniden yerine getirmekle ilgilidir. Parasempatik sinirler bağırsaklardaki hareketleri (peristaltik) uyarır ve buralarda bulunan bezlerin sindirim suları salgılamasını sağlar, Parasempatik lifler kalbe de giderek atış hızını ve şiddetini azaltırlar.
