Patent Nedir? Patent Ne İşe Yarar? Patent nereden ve nasıl alınır? Patent özellikleri, süresi hakkında bilgi.
Patent Nedir? Patent Ne İşe Yarar?
Patent; bulgu belgesi ya da İhtira berati olarak da bilinir, bir ürün ya da mal üzerinde genellikle belirli bir süre için ticari kullanım hakkı tanıyan, devletçe onaylı resmî belgedir. Daha çok icat ya da buluş sonucu olan ürünlerle sınırlı tutulur.
Mucitlere ayrıcalıklı onay belgesi verme uygulaması 15. yüzyılda İtalya’da başladı ve sonraki 200 yıl içinde öteki Avrupa ülkelerine de yayıldı. Bu onay belgeleri genellikle yeni sanayilerin ithal edilmesi ve kurulmasıyla ilgiliydi. Ama çok geçmeden süre sınırlaması olmayan ayrıcalık haklarının haksız tekellere yol açtığı görüldü. İngiltere’de 1623’te çıkarılan Tekeller Yasası’yla icatlara ilişkin bu tür haklar 14 yılla sınırlandı; 1835’e değin hiçbir değişikliğe uğramayan bu yasanın temel ilkeleri günümüzde de yürürlüktedir. Resmî patent tescili ABD’de 1790’da, Fransa’da da 1791’de başladı. 19. yüzyıl sonuna doğru pek çok ülkede patent yasaları çıkarıldı.
Bir icada patent verilirken daha önce başkası tarafından tasarlanmamış olması ve genellikle de bir yenilik taşıması koşulları aranır. Ayrıca ilgili olduğu alanda oldukça önemli bir ilerleme getirmiş olması gerekir. Bu tür koşullar konmasının amacı temelsiz icat başvurularının sayısını azaltmaktır. Önceden patent aldıkları ürünlerde değişiklik yapan mucitler bu yenilikleri güvenceye almak üzere “ek patent” alabilirler. Patentler bir tür kişisel mülk sayılır, dolayısıyla başkalarına satılabilir, ipotek edilebilir ya da miras olarak bırakılabilir. Patent sahibi icat ettiği malın başkalarınca imal edilmesini, kullanılmasını ya da satılmasını engelleme hakkını elde eder. Ama istediği kişilere icadın imal, kullanım ya da satış haklarından herhangi birini bir lisans aracılığıyla devredebilir ve tanıdığı bu ayrıcalık için imtiyaz hakkı ya da başka türden karşılık alabilir. Patentli bir icattan yetkisi olmadan yararlanmaya kalkışanlar hak ihlali suçunu işlemiş sayılır. Böyle durumlarda patent sahibi hem zararı karşılığında bir tazminat elde etmek, hem hakkının yeniden ihlal edilmesini önlemek için mahkemeye başvurabilir. Çoğu ülkede patentlerin süreleri 16-20 yıl arasında değişir. Fransa gibi bazı ülkelerde icadın genel yarar özelliği taşıdığı durumlarda patent süresi daha kısa tutulur. Patent dairesinin yükünü hafifletmek amacıyla benzer sınırlamaların uygulandığı Hollanda’da ise önce yedi yıllık bir süre için geçici patent, bu süre sonunda da yeni bir başvuru olursa uzun incelemelerden sonra kesin patent verilir. Eski SSCB’ de ve Doğu Avrupa ülkelerinde patent uygulaması yoktu. Bunun yerine mucitlere, çalışmalarının bir tür karşılığını elde etmelerini güvenceye almak üzere bir sertifika verilirdi.
Genelde patent vermede iki temel yöntem kullanılır. Belçika, İtalya, İspanya ve İsviçre gibi ülkelerde, başvuru belgeleri yasanın aradığı koşullara uygun olmak kaydıyla bütün başvuranlar patent alabilir. Daha eski ya da rakip patentlerle bir çatışma olasılığının giderilmesi, tescilden sonra mahkemenin kararına bırakılır. ABD’de 1836’da çıkarılan yasayı temel alan ikinci yöntem ise, patentin verilmesinde önce icadın özgün olup olmadığını belirlemeye yönelik bir araştırma yapılmasını öngörür. Almanya, Hollanda, İsveç, Avusturya, Japonya ve başka ülkelerde uygulanan bu ön araştırma işlemi oldukça uzun sürebilir. Ayrıca patent dairesinin uzman denetçiler çalıştırmasını ve önceki icatlara ilişkin düzenli kayıtlara sahip olmasını gerektirir.
Patent sahibinin icadını pazarlaması ya da icadının lisansını bunu pazarlayacak birine vermesi kural olarak zorunlu değildir. Ama bu durum yararlı bir icadın kamu tarafından kullanılmamasına yol açabildiğinden, 19. yüzyıldan başlayarak konuyla ilgili yasalara genellikle icadın “işletilmesini” zorunlu kılan maddeler konmuştur. Bu maddelerle güdülen amaç patent sahibini icadının imalatını yapmaya ya da icadın lisansını imalatı yapacak birine satmaya zorlamaktır. Ana patentin “bağımlı” patentler doğurduğu durumlarda da aynı yola başvurularak “bağımlı” patent sahiplerine lisans verilmesi sağlanır. Ellerinde patent bulunan şirketlerin tekel oluşturmasına karşı dava açarak, söz konusu ürünlerin üretimi için lisans vermelerini sağlayıcı önlem alınabilir.
Ticaret ve uluslararası iş ilişkilerinin giderek genişlemesi, günümüzde ülkeler arasında ikili patent anlaşmalarının yapılması gereğini ortaya çıkarmıştır. Bu doğrultuda, mucitlerin başka ülkelerde imalat, kullanım ya da satış için berat başvurularını kolaylaştırmaya yönelik belirli adımlar atılmıştır.
Bu kolaylıklardan biri konuyla ilgili araştırma verilerine daha çabuk ulaşılmasını sağlayan bilgi merkezlerinin kurulmasıdır. 1970’te imzalanan bir antlaşmayla da berat başvurularının tek bir merkez aracılığıyla imzacı ülkelere aktarılması ve bu ülkelerde birer büro kurulması sağlanmıştır. Mucitlerin yararlandığı bir başka kolaylık, berat tarihinin mucidin anavatanında ilk kaydedildiği tarihe değin geriye yürütülmesidir.
Türkiye’de patent haklarına ilişkin mevzuat hükümleri 10 Mart 1880 tarihli İhtira Beratı Kanunu’nda yer almaktadır. Fransa’nın 1844 tarihli düzenlemesinden çevrilerek hazırlanan bu yasa 1918 ve 1932’de bazı değişikliklere uğramıştır. Yasa uyarınca patent verilmesinde icadın sanayide kullanılabilmesi, yenilik taşıması ve uygulanabilir nitelikte olması koşullan aranır. İcadın yenilik taşıması daha çok patentin bir hak olarak korunması açısından önem taşır. Yeniliğin incelenmesinde ilgilinin başvuru tarihi göz önünde tutulur, ilaçlarla ahlaka ve adaba aykın icatlar için patent verilemez. Patent başvuruları Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın ilgili dairesine yapılır. Yasada berat verilmeden önce herhangi bir araştırma öngörülmemiştir. İdarenin patent konusunda verdiği kararlara karşı idari yargı yolu açıktır. Haksız verilmiş patentlerin iptali için asliye hukuk mahkemelerine dava açılır. Patent süresi ilgilinin isteğine göre 5, 10 ya da 15 yıl olabilir. Sürenin başlangıcı başvurunun yapıldığı tarihtir.
