Piaget’in Bilişsel Gelişim Kuramı İle İlgili Temel Kavramlar nelerdir? Şema, adaptasyon, dengeleme, örgütleme kavramları açıklaması.
Piaget’in Zihinsel (Bilişsel) Gelişim Kuramı
Piaget, zihinsel gelişimle sistemli ve bilimsel olarak ilgilenen ilk araştırmacılardandır. Piaget bilişsel gelişimin beynin ve sinir sisteminin olgunlaşması ve bireyin çevreye uyum sağlaması sonunda ortaya çıktığını belirtmektedir. Piaget, zekayı, çevreye uyum sağlama becerisi olarak tanımlar ve ona göre “zeki insan”, içinde yaşadığı çevreye en iyi uyum sağlayan insandır.
Piaget çocuklar üzerinde yaptığı araştırmalar sonrasında çocukların yetişkinlerden farklı, kendilerine özgü bir bilişsel yapı içinde olduklarını gözlemlemiş ve kuramını oluşturmuştur. Piaget bu görüşünü ifade ettiği zamanlarda, çocukların minyatür yetişkinler olduğu düşünülmekte, onlardan yetişkinlerin yapabildiği her şeyi yapmaları beklenmekteydi.
Piaget’in bilişsel gelişim kuramın en önemli kavramları, şema, uyum sağlama (adaptasyon), özümseme (asimilasyon), uyum kurma (akomodasyon), dengeleme ve örgütlemedir. Bu kavramlar aşağıda özetlenmiştir.
Piaget’in Zihinsel Gelişim Kuramı’nın Temel Kavramları
Şema
Şemalar en temel zihinsel yapılardır. Şema, çevreyle etkileşim sonucunda oluşan, organize olmuş, kolaylıkla tekrar edilebilen davranış ve düşünce kalıbı olarak tanımlanabilir. Şemalar balık tutmak gibi davranışsal veya balık tutmayı bilmek gibi bilişsel olabilir.
Bebeklerin doğuştan sahip oldukları emme ve yakalama refleksleri ilk şemalarıdır. Bebekler bu şemalarını kullanarak yeni şemalar oluştururlar. Bebek bu şemayı kullanarak annesinin memesini, biberonu, emziği, kendi parmağını emer. Bu deneyimleri sonrasında farklı şemalar geliştirir, onlara verdiği tepkileri değiştirir. Bebeklerin yaşam deneyimleri artıkça refleks düzeyindeki basit şemaların yerini karmaşık şemalar alır. Örneğin; yeni doğan bir çocuk acıktığında annesinin parmağını uzun süre emerken, üç aylık bir çocuk süt gelmediğini fark ettiğinde parmağını ağzından çıkararak yeni bir şey arar.
Şema bir çerçevedir, şema bilgisayarda kayıtlı bir dosyaya benzetilebilir. Birey deneyimler kazandıkça şemalarının içine yeni bilgiler eklenir. Şema içindeki bilgiler birbiri ile tutarlı bir bütün oluşturur. Örneğin; küçük bir çocuk için “top” şeması, yuvarlak olan ve zıplayan nesneleri içerir, futbol topu, basketbol topu, pinpon topu hepsi bu şema içindedir. “Top” şemasına sahip bir çocuk ilk kez yumurta gördüğünde ona da “top” der ve zıplaması için yere atar. Yumurta kırıldığında çocuk şaşırır, şemaya uygun olmayan bir durumla karşılaşmış olur. Bu yeni durumu çözmek için özümseme ya da uyma yaparak yeni duruma uyum sağlar.
Adaptasyon (Uyum Sağlama)
Adaptasyon veya uyum sağlama, organizmanın içinde yaşadığı ortamla daha etkin ve olumlu bir ilişkiye girmesi yani o ortama ayak uydurması, uyum sağlamasıdır. Adaptasyon süreci birbirini tamamlayan iki farklı süreç olan; özümleme (asimilasyon veya özümseme) ve uyma (akomodasyon) süreçlerinden oluşur.
• Özümleme (Asimilasyon ya da Özümseme)
Özümleme (asimilasyon ya da özümseme), bir nesnenin veya bir olgunun var olan zihinsel şema / kategoriler içerisine yerleştirilmesi bu yolla sınıflanması ve daha sonra da kullanılması olarak tanımlanır.
Her çocuk yeni bir nesneyle karşılaştığında ve onu kullanmaya başladığında, (bir gıdanın sindiriminde olduğu gibi) o nesneyi özümler, yani sindirip kendinden bir parça haline getirir. Çocuk yeni bir nesne ya da durumla karşılaştığında bu nesne ya da durumu daha önce kendisinde var olan şemalarla anlamaya, açıklamaya çalışır. Yukarıdaki örnekte kırılan yumurtayı gören çocuk, yumurtaya “kırılan top” diyerek onu top şeması içine aldığında özümseme yapmış olur.
Kedinin dört ayaklı bir hayvan olduğunu bilen yani kedi ile ilgili bir şemaya sahip olan bir çocuk ilk defa gördüğü bütün dört ayaklı hayvanlara (köpek, at gibi) kedi der, yani özümler. Kısacası onları da eski şemalarının içine yerleştirerek sindirmeye, anlamlandırmaya çalışır.
Günlük yaşamda ilk kez karşılaşılan şeyleri, bilinen bir şeye benzeterek açıklama davranışı özümseme örneğidir. İlk kez künefe yiyen birisi, künefeyi “peynirli kadayıf diye özümser. Künefeyi kadayıf şeması içine alır. İlk karşılaştığında devekuşuna iri tavuk, kaplana büyük kedi demek de özümsemedir. Özümseme şema içinde bir değişikliğe neden olmadığı için şemanın ürettiği davranış veya düşüncede değişiklik olmaz. Kaplan’a büyük kedi diyen çocuk, kediye yaptıklarını kaplana da (sevme dokunma) yapmaya çalışır.
• Uyma (Uyum Kurma / Akomodasyon)
Uyma (uyumsama, uyum kurma ya da akomodasyon), veya bir başka deyişle kendine uydurma; deneyimler sonrasında yeni şemalar yaratarak ya da önceden var olan şemaların kapsam ve niteliklerini değiştirerek, yeni edinilen deneyimlerin gereklerine uygun davranmaktır. Bir başka ifadeyle uyma, karşılaşılan bir olayda eski şemalar işe yaramadığında, yeni duruma uygun şemalar yaratmaktır.
Yukarıdaki örnekteki çocuk yumurtayı “top” şemasından çıkararak, yumurta diye, “yuvarlak ama zıplamayan, kırılan” şeklinde yeni bir şema oluşturur. Yukarıdaki diğer örnekte köpeklere kediye davrandığı gibi davranan çocuk, köpeğe yemesi için süt verir, onun havladığını, kemik yediğini görünce kedi şeması içinden çıkarır, ayrı bir köpek şemasını oluşturur. Benzer yaşantıları at için de yapar. Kedi, köpek ve at için ayrı şemaları olan çocuk kedi, köpek ve ata farklı şekilde davranır.
Dengeleme
Piaget’e göre, bilişsel gelişimin temelindeki itici güç dengelemedir. Piaget‘e göre insan nasıl ki her dengesini kaybedip düştüğünde ayağa kalkıp yeniden denge kurmak istiyorsa, zihinsel açıdan da dengede olmak ister. Yani bilgilerinin birbiri ile tutarlı olmasını, aralarında çelişki olmamasını ister. Dengelenme ile, çocuğun yeni karşılaştığı bir durumla, kendisinde önceden var olan bilgi ve deneyimleri arasında denge kurmak için yaptığı zihinsel işlemler kast edilmektedir Çocuk, karşılaştığı yeni bir durum dengesini bozduğunda özümseme ya da uyumsama yaparak yeni duruma uyum sağlayarak tekrar dengesini bulur.
Örgütleme (Organizasyon)
Piaget, zihindeki düşünce ya da bilgi parçalarının birbirinden bağımsız halde bırakılmayarak çocuk tarafından sürekli olarak ilişkilendirilmeye, bütünleştirilmeye çalışıldığını varsayar. Piaget bu mekanizmaya örgütleme demektedir. Örgütleme yoluyla çocuk giderek daha üst düzeyde, daha dengeli zihinsel yapılar kurar. Örneğin; bir çocuk dedesini tanıyabilir ve onun babasının babası olduğunu öğrenebilir.
Bu bilgiden bağımsız olarak, amcasını tanıdığında ve onun babasının kardeşi olduğunu öğrendiğinde, bir başkası demese dahi amcasının dedesinin oğlu olduğunu anlaması mümkündür. Çocuk birbirinden bağımsız olarak öğrendiği bilgileri, birbirlerinden bağımsız bütünler olarak bırakmadan, onları birbirleri ile ilişkilendirip yeni bir bilgiyle ulaşır. Küçük bir çocuk önceleri sadece araba şemasına sahipken, deneyimleri sonrasında kamyon, otobüs, tren, minibüs, dozer, traktör ve tır gördükçe bunları kendi içinde gruplara ayırarak organize eder; yük taşıtları, toplu taşıma araçları, iş araçları gibi çeşitli gruplara ayırır.
Piaget, adaptasyon (uyum sağlama) ve örgütlemenin doğuştan getirildiğini ve tüm yaşam boyunca işlev gördüklerini belirterek bu iki kavrama değişmez işlevler adını verir.
