Samsun ilini tarihi, tarihçesi. Samsun’un tarihteki önemi ile ilgili bilgi. İlçağ dönemlerinden günümüze kadarki tarihinin kısa özeti.
Samsun’un Dündartepe ve Bafra İlçesi’ndeki İkiztepe’de yapılan kazılarda Kaltolitik Çağ ve İlk Tunç Çağ’a kadar inen yerleşme katları bulundu. Tarih çağlarında Samsun ve yöresinde Kaşkalar yaşıyordu. Yöre toprakları zaman zaman Hitit egemenliğine girdi. Hitit İmparatorluğu’nun İÖ 1195’te yıkılmasından sonra, Anadolu’nun girdiği dört yüzyıllık karanlık çağın ardından, Samsun ve yöresinde eski Yunan kolonileri görülmeye başlanır. İÖ 562′ de Miletoslular Samsun’da Amisos adını verdikleri bir koloni kurdular. İÖ 5. yüzyılda Perikles döneminde Amisos, Sinop ile birlikte Atina’nın denetimine girdi.
Pers egemenliği sırasında ise bölgeyi İÖ 370’lerde Datames adlı bir satrap yönetiyordu. İÖ 334’te Büyük İskender’in Persleri Anadolu’dan çıkarmasından sonra Amisos, yarı bağımsız olarak İskender İmparatorluğu’nun topraklan arasında yer aldı. İskender’in ölümünden sonra Amisos, komutanlarından Antigonos Gonatas’ın egemenlik alanına girdi. İÖ 3. yüzyılın ortalarında tüm Karadeniz kıyı şeridi gibi Amisos da Pontos Krallığı’nın toprakları arasına katıldı. Pontos Kralı VI. Mithradates ile Romalı Komutan Lucullus arasında yapılan savaşlar sırasında Amisos 18 ay kuşatıldıktan sonra ele geçirildi. Yağmalandı, yakılıp yıkıldı.
İS 395’te Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılmasından sonra Amisos Bizans İmparatorluğu’nun toprakları arasında kaldı ve piskoposluk merkezi oldu. 863’te Abbasiler, Amisos’u ele geçirdiyse de Bizanslılar kenti geriye aldılar.
Kösedağ Savaşı‘ndan sonra Samsun da Moğolların eline geçti. 1318’de Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılmasından sonra İlhanlı Emiri Eretna, yörenin yöneticisi oldu. 1340’ta durumdan yararlanarak bağımsızlığını duyurdu. 13. yüzyılın sonlarında Samsun Candaroğullarının, Amisos da Cenevizlilerin eline geçti. 1395’te Osmanlı Padişahı Yıldırım Bayezit, 1398’de Samsun’u ikince kez ele geçirdi. 1402 Ankara Savaşı’nda Çelebi Mehmet 1419’da Samsun ve yöresini yeniden Osmanlı topraklarına kattı. 1425’te de III. Mehmet döneminde Rus Kazaklarının saldırısında büyük zararlar gördü. 1650’lerde bir köy durumuna düştü. 18. yüzyıldan sonra yeniden canlanmaya ve gelişmeye başladı. Osmanlı yönetiminde Samsun, Canik Sancağı’nın merkeziydi.
Birinci Dünya Savaşı sırasında Temmuz-Ağustos 1915’te Rus Donanması tarafından topa tutuldu. Savaşın sonlarına doğru Pontos Rum çeteleri kente büyük zararlar verdiler. 30 Ekim 1918′ de Mustafa Kemal Paşa 19 Mayıs 1919’da Samsun’a ayak bastı. Bu nedenle Milli Mücadele tarihinde Samsun’un önemli bir yeri vardır. Cumhuriyetin ilanından sonra Samsun il oldu.
