Sıfatlar ile ilgili olarak konu anlatımı. Görev ve anlam yönünden sıfatlar, belirtme sıfatları, Sıfat tamlamaları, yapı bakımından sıfatlar ile ilgili genel bilgiler.
Adları niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat denir.
I- GÖREV VE ANLAM YÖNÜNDEN SIFATLAR:
1. NİTELEME SIFATLARI:
Adları, renk, durum, biçim vb. yönlerden niteleyen sözcüklerdir.
a) Renk bildirir:
Kırmızı kaleminin ucu kırılmış.
Yeşil elbiseni giyebilirsin.
b) Biçim bildirir:
Yuvarlak masanın etrafında toplanmıştık.
Üçgen yatak odası da hiç görmemiştim daha önce.
c) Durum bildirir:
Büyük iş yapan, küçük hesaplar yapamaz.
Güzel söz, herkesi etkiler.
Zeki öğrenci değil, çalışkan öğrenci başarır.
d) Ünvan sıfatı:
İnsanların -rütbe, derece, memuriyet ve sosyal seviyelerine göre- adlarına takılan saygı ve tanıtma sözleridir.
Bay Mehmet’le geçenlerde görüştük.
Bayan Yeliz, bize de uyrayacaktı.
Onbaşı Celal, erlerini topladı.
Sultan Murat, bu olaya değişik bakmıştı.
Gazi Hasan’ı da geçenlerde kaybettik.
Jilet Kazım’ı da devirmişler.
Ünvan sıfatları, bazen niteledikleri adlardan sonra gelebilir:
Ali Bey ‘le birlikte gideceğiz.
Bilal Ağa, güvercinlerine gözü gibi bakar.
Hatice Hanım, dün bizdeydi.
Bir adın bazen, birden çok ünvan sıfatı olabilir:
Dün Gazi Mustafa Kemal Paşa yi andık.
Prof. Doktor Hulusi Bey, bizim derse de girer.
e) Küçültme sıfatları:
1. “-ce” ekiyle türetilebilir: Büyükçe bir evde oturuyoruz. Küçükçe bir hesabımız vardı.
2. “-cek” ekiyle türetilebilir: Küçücek bir yerimiz var işte! Büyücek bir tarla almışlar.
3. “-cik” ekiyle türetilebilir: Küçücük elleriyle yoğurdu hamuru. İncecik beline de ne güzel oturmuş kemer.
4. “-(i)msi” ekiyle türetilebilir: Ekşimsi bir tadı vardı elmanın. Yeşilimsi bir rengi vardı kazağın.
5. “-(i)mtırak” ekiyle türetilebilir: Morumtırak bir rengi vardı çiçeğin. Yeşilimtırak bir rengi vardı elbisenin.
f) Pekiştirme sıfatı:
1. “m, p, r, s” seslerinden herhangi biri sıfatın ilk iki harfinin önüne getirilerek yapılır:
Bembeyaz elbisesiyle bütün dikkatleri üzerine çekiyordu.
Kapkara bir maskesi vardı yüzünde.
Tertemiz bir kalbi vardı.
Mosmor gözleriyle hâlâ gülümsüyordu.
2. ikileme yoluyla:
Güzel güzel evleri var bu mahallenin.
Anlı şanlı zaferlerle doludur tarihimiz.
Çeşit çeşit insanlar var ülkemizde.
3. “mi” soru edatıyla:
Güzel mi güzel bir yüzü vardı.
Şehrimizde büyük mü büyük bir bina yapılıyor.
2. BELİRTME SIFATLARI:
Adları gösterme, sayı, belirsizlik ve soru yoluyla belirten sıfatlardır.
a) Gösterme (işaret) sıfatları:
Bu gençlik bizden özveri bekliyor.
Şu insanlara biraz yardımcı olmak gerekir.
O kitapları okudunuz mu?
Böyle bir yemek daha önce yememiştim.
Şöyle bir tarladan nasıl ürün alınır ki?
Öyle tablolar, büyük paralarla satılıyor.
Öteki masada oturalım.
UYARI:“Bu, şu, o vb.” sözcükler, bir adın yerine kullanıldıklarında gösterme (işaret) zamiri olurlar.
Bu, benim için çok önemlidir.
Böylelerine de güven olmuyor.
Öyleleriyle hiç anlaşamam.
“O” sözcüğü, bir adın yerine kullanıldığında kişi zamiri.
Bugünlerde onu hiç görmedim.
İşaret yoluyla bir adın yerine kullanıldığında işaret zamiri.
Bu iş, şunun, bunun, onun değil, bizim işimiz.
Bir adı işaret ettiğinde işaret sıfatı olur.
O güzel günleri bir daha görecek miyiz?
b) Sayı sıfatları:
Adı, nicelik yönüyle belirten sözcüklerdir.
Dört ana grupta inceleriz:
1. Asıl sayı sıfatı:
Önüne geldiği adın kaç tane olduğunu gösteren sıfatlardır.
Bir kilo elma da bana alalım.
Bir milyon lira borcumuz var.
Üç ay içinde bize de uğrayacak.
“Bir” sözcüğü sayı anlamı değil de belirsizlik anlamı verirse belgisiz sıfat olur.
Bir insan nasıl olur da böyle bir şey yapar: (Herhangi bir insan)
“Bir” sözcüğü bir adın yerine kullanıldığında belgisiz zamir olur.
Biri dün bizi ziyaret etti.
Asıl sayı sıfatıyla kurulan sıfat tamlamaları çoğul eki almazlar. 250.000 liraya aldık. (250.000 liralara aldık, denmez)
2. Sıra sayı sıfatı:
Adlarının sırasını bildiren sıfatlardır.
Birinci derste öğrendiklerimizi tekrar ediyorum.
İkinci baharını yaşıyor.
İlk ev daha güzeldi.
Sonuncu daire de satıldı.
Bir ad tamlamasında tamlanan görevinde kullanılan sözcük artık sıfat değil addır:
Öğrencilerden ikincisi bu konuda daha başarılı.
3. Üleştirme sayı sıfatı:
Adları üleştirme (paylaştırma) yoluyla belirten sözcüklerdir: -Beşer kişilik gruplara ayrılın. İkişer ev de bizim ailedekilere düşüyor.
“teker”, “çifter”, “yarımşar” gibi üleştirme anlamı taşıyan sözcükler de birer üleştirme sayı sıfatıdır: Hepimize teker elma düştü. Yarımşar saat arayla geldiler.
Bazen ikileme biçiminde kullanılır: Çifter çifter araba… Hâlâ yakınırlar! Üleştirme sayı sıfatları ikileme oluşturduğunda durum zarfı olarak da karşımıza çıkabilir:
Teker teker konuşursanız anlayabilirim.
4. Kesir sayı sıfatları:
Adları kesir anlamı yoluyla belirten sözcüklerdir.
Bu fabrdikada üçte bir hissem var.
Yüzde elli faizle kredi almış.
Yarım (ikide bir) elma, gönül alma.
Çeyrek (dörtte bir) yüzyıl sonra bitecekmiş.
UYARI:Kesir sayı sıfatları bazen niteleme sıfatı olarak bazen de zarf olarak kullanılır.
Bu işi yüzde yüz başaracağız.
5. Topluluk sayı sıfatı:
Önüne geldikleri adı toplu olarak belirten sayı sıfatlarıdır.
İkiz kadeşler ne de güzel geçiniyorlar.
Altız çocuklar, hayati tehlikeyi atlattılar.
İkili görüşmeler hâlâ devam ediyor.
250.000’lik banknotlar piyasaya sürüldü.
c) Belgisiz sıfatlar:
Adları tam olarak değil de şöyle böyle belirten sözcüklerdir.
Bazı insanlar bu konuda farklı düşünüyorlar.
Çoğu günler hiç uyumadan gelirdi işyerine.
Kimi çocuklar yatarken sütlerini içmiyor.
Bizimle birkaç gün bile ilgilenmedi.
Filan öğrenci, falan hesap derken günler geçip gidiyor.
Önemli olan, az parayla çok iş yapmaktır.
Her sabah bize uğrar.
Bütün ticari arabalar sarıya boyatılmış.
Birçok yol, kötü hava şartları yüzünden kapalı.
Herhangi bir kadın olmak istemiyor.
Hiç kimse bunu yapamaz.
Bir öğrenci bana gelip, kendisini üzdüğümü söyledi.
d) Soru sıfatları:
Önüne geldikleri adları soru anlamıyla
belirten sözcüklerdir.
Bu işte, hangi işçi daha başarılı?
Nasıl bir ev istemiştiniz?
Neredeki okula gidiyorsunuz?
Ne iş yapıyorsunuz?
UYARILAR:
Soru sözcükleri adın yerine kullanıldıklarında “soru zamiri”, bir eylemin adını soru yoluyla etkilediğinde “soru zarfı” olurlar:
Bu işi hanginiz yapacaksınız? Memlekete nasıl gittiniz?
Soru sözcükleri bazen soru anlamı taşımaz:
Onun nereye gittiğini bilmiyorum. Bu kitabı kimin yazdığı belli değil.
II- SIFAT TAMLAMALARI
Cümle içinde tek başına sıfat göremeyiz. Her zaman kendisinden sonra gelen adı ya niteler ya da belirtir. Bu durumda bir sıfat ve bir adın oluşturduğu tamlamalara “sıfat tamlamaları” deriz.
III- YAPI BAKIMINDAN SIFATLAR
1. BASİT SIFATLAR:
Yapım eki almamış sıfatlardır.
İyi günler arkadaşlar.
Kara kış, geldi çattı.
O elbiseyi almalıydık.
2. TÜREMİŞ SIFATLAR:
Yapım eki almış sıfatlardır.
Kışlık elbiseler gelmiş.
Ağzımda kekremsi bir tat var.
Taşlı yollarında çok yürüdük ey köyüm.
Sudan bahanelerle hepimizi atlattı.
Çalışkan öğrenci gerek bize.
Olağan işlerle uğraşıyoruz işte.
Bu konuda açık kapı bırakmadık.
3. BİLEŞİK SIFATLAR:
Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu sıfatlardır.
a) Anlamca ve yapıca kaynaşmış bileşik sıfatlar:
1. İki addan oluşabilir:
Dün kayınpederle birlikteydik. Kayınvalide, iyi mi?
2. Belirtisiz ad tamlamasından oluşabilir: Hanımelleri ne de güzel olmuşlar. Devedikenine mi bastın?
Bilinçdışı davranışlarda bulunuyorsunuz.
3. Sıfat tamlamasından oluşabilir: Başhekim Mehmet Beyler buradalar mı? Başkatibi Müdür Bey çağırıyor.
4. Bir adla bir sıfattan oluşabilir: Başıboş insanları sevmem.
5. Bir adla bir eylemden oluşabilir:
Mirasyedi bir genç olduğunuzu biliyorum.
6. İki eylemden oluşabilir: Uyurgezer insanlarla hiç karşılaşmadım. Okuryazar insanlar çoğalıyor.
7. Kurallı bileşik sıfatın kalıplaşmasıyla: Eşanlamlı sözcükler, anlamları aynı olan sözcükledir.
8. Yansıma sözcükle bir eylemden oluşabilir:
Çıtkırıldım Ayşe ile aramız hiç iyi değil.
b) Kurallı bileşik sıfatlar:
1. Bir sıfat tamlamasına “-li” eki getirilerek yapılır:
2. Bir sıfat tamlamasına “-lik” eki getirilerek yapılır:
3. Bir ada üçüncü tekil iyelik (-i) eki getirilerek yapılır:
c) İkileme yoluyla yapılır:
İrili ufaklı hesaplarımız vardı.
Açık saçık fıkralar anlatıyordu.
Güzel güzel evler yaptırdık.
d) “mi” soru edatıyla yapılır:
Güzel mi güzel evler yaptırdık.
Büyük mü büyük bir havuz yaptırmış.
e) Obekleşmiş sıfatlar:
Bu kadar parayı ne yapacaksınız?
Dünya kadar malın olsa neye yarar?
IV- GÖREVLERİ
1. Sıfatların görevi önüne geldikleri adı nitelemek ya da belirtmektir. Böylece sıfat tamlaması oluşturarak cümlenin herhangi bir öğesi olabilirler.
2. Sıfatlar, herhangi bir ad tamlamasının tamlayanının, tamlananının ya da hem tamlayanın hem de tamlananın sıfatı olabilirler.
3. Unvan sıfatları dışında tüm sıfat tamlamalarında sıfat önce, ad sonra gelir. Sıfat addan sonra gelirse, tamlanan eki alarak ad tamlaması kurar.
4. Bazen sıfat tamlamalarında ad düşer ve cümle içinde tek başına kullanılırlar. Bu durumda “ADLAŞMIŞ SIFAT” olurlar.
