Şiirde ölçü nedir? Şiirde ölçü çeşitleri nelerdir, hece, aruz, serbest ölçü nedir, örneklerle açıklaması. Hece ölçüsü, aruz ölçüsü ve serbest ölçü.
Şiirde Ölçü
Şiirde dizeleri oluşturan hecelerin sayısının denkliğine ya da heceyi oluşturan seslerin uzunluk veya kısalığına göre bir düzen oluşturmasına ölçü denir.
Edebiyatımızda iki ölçü (vezin) kullanılmıştır: Hece ölçüsü ve aruz ölçüsü. Bir de ölçüsüz şiirler vardır ki bunlara serbest şiir adı verilir.
Edebiyatımızda kullanılan ölçüleri inceleyelim:
a) Hece Ölçüsü:
Şiiri oluşturan dizelerdeki hece sayılarının eşitliğine dayanan ölçüdür. Yani şiirin birinci mısrasında 7 hece varsa, öteki dizelerin hepsi 7 hece olmak durumundadır. Hece ölçüsüne parmak hesabı da denir. Hece ölçüsü, Türkçenin yapısına uygundur ve Türk şiirinin milli ölçüsüdür.
Hece ölçüsünde, mısra içindeki ahengi sağlamak için bazı yerlerde susmak, nefes almak veya vurgu yapmak gerekir. Bu yerlere durak denir.
Duraklar doğal olmalı; durakların yeri değişse de dizelerdeki hece sayısı eşit olmalıdır.
Hece ölçüsüyle yazılmış şiirlerde genellikle 7 heceli, 8 heceli, 11 heceli ve 14 heceli kalıplar çokça kullanılmıştır.
| A | la | göz | lüm | ben | bu | / | el | den | gi | der | sem |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
6+5=11 ‘li
| Zül | fü | pe | ri | şa | nım | / | kal | me | lül | me | lül |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
6+5=11 ‘li
| Ke | rem | et | ek | lın | dan | / | çı | kar | ma | be | ni |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
6+5=11 ‘li
| Ağ | la | göz | ya | şı | nı | / | sil | me | lül | me | lül |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
6+5=11 ‘li
(Karacaoğlan)
Yukarıdaki dörtlüğü oluşturan her bir mısranın 11 heceden oluştuğu görülmektedir.
Bu mısralar okunurken her 6 heceden sonra bir nefes almak için durulur. Bu bölümlere durak dendiğini söylemiştik. Durak, sözcükler bölünerek yapılmaz, sözcüklerden sonra yapılır. Yukarıdaki dörtlük 6+5=11 heceden oluşan bir hece kalıbıyla yazılmıştır. 6. heceden sonra durak yapılmıştır.
Başka sanat bilmeyiz karşımızda dururken
Yazılmamış bir destan gibi Anadolu’muz
Arkadaş, biz bu yolda türküler tuttururken
Sana uğurlar olsun, ayrılıyor yolumuz.
(M. Emin Yurdakul)
7+7=14’lü
Gel dilberim kan eyleme
Seni kandan kıskanırım
Doğan aydan esen yelden
Seni günden kıskanırım.
(Aşık Ömer)
4+4=8’li
b) Aruz Ölçüsü:
İlk olarak Arap edebiyatında kullanılan aruz vezni, daha sonra İran edebiyatına geçmiştir. 10. yüzyıldan itibaren de İran’dan edebiyatımıza geçmiş ve yaygın olarak kullanılmıştır.
Şiirde dizeleri oluşturan hecelerin uzunluk-kısalık (açıklık-kapalılık) esasına dayanan bir ölçüdür. İstiklal Marşı bu vezinle yazılmıştır.
Aruz ölçüsü lise müfredatında yer aldığından burada ayrıntılara girilmeyecektir.
c) Serbest Ölçü:
Hece ve aruz ölçüsü dikkate alınmadan yazılan şiirlere serbest ölçülü şiirler denir. Aslında bu bir ölçü çeşidi değildir. Serbest tarzda yazılan şiirler hiçbir ölçüye uymaz. Cumhuriyet Döneminde kullanılmaya başlanılmıştır. Özellikle Orhan Veli, Melih Cevdet, Oktay Rıfat gibi şairler tarafından yaygın şekilde kullanılmıştır.
Anlatamıyorum
Ağlasam sesimi duyar mısınız?
Mısralarımda;
Dokunabilir misiniz?
Gözyaşlarıma, ellerinizle.
Bilmezdim şarkıların bu kadar güzel,
Kelimelerin ise kifayetsiz olduğunu,
Bu derde düşmeden önce.
Bir yer var biliyorum;
Her şeyi söylemek mümkün
Epeyce yaklaşmışım, duyuyorum;
Anlatamıyorum.
(Orhan Veli Kanık)
