Sofizm Nedir? Nasıl Tanımlanır? Tarihçesi, Özellikleri ve Örnekleri

0
Advertisement

Sofizm (Bilgicilik) nedir? Sofizmin özellikleri, tarihçesi, biçimsel sofizmler ve maddesel sofizmler hakkında bilgiler.

Sofizm

Mantıkta her çeşit akıl yürütmeyi ya da mantık bozukluğunu dile getiren terim (bazı düşünürler, sofizmin, aldatma amacıyla bilerek yapıldığını ya da tutarlı gibi göründüğünü ileri sürerek onu, mantık bozukluğundan ayırt ederler) [yanıltmaca da denir]. Mantık bilimi, niyetleri ve amaçları incelemez ama sofizmin insanı aldatmasına bakarak, doğruymuş gibi göründüğünü söyleyebiliriz. Böylece sofizmi, dış görünüş bakımından geçerli olan, ama aslında, gizli bir yanlışa dayanan bir akıl yürütme olarak tanımlayabiliriz.

Yanlışlığı, mantık kurallarından birinin çiğnenmesinden kaynaklanan biçimsel sofizm ile akıl yürütmenin içeriğinin yanlışlığa yol açtığı maddesel (içeriksel) sofizmi birbirinden ayırt etmek gerekir.

BİÇİMSEL SOFİZMLER

Tümdengelim kurallarının şu ya da bu biçimde çiğnenmesi, biçimsel bir sofizme yol açar. Bir tasımda büyük ya da küçük terime, sonuçta, öncüllerde olduğundan daha geniş bir kapsam verilmesi bunun bir örneğidir. Nitekim, “Parisliler, cömerttir; Bordeauxlular Parisli değildir; öyleyse, Bordeauxlular cömert değildir” gibi bir tasımda, “cömert” terimine verilen kapsamın genişletilmesi bu tür bir yanlışa yol açar.

En sık rastlanan ve fark edilmesi en güç yanlışın, aynı terimi iki farklı anlamda kullanmaktan kaynaklandığım söyleyebiliriz. Şu ünlü sofizm, bunun bir örneğidir: Az bulunan her şey pahalıdır; ucuz fiyata bir at, az bulunan bir şeydir; öyleyse ucuz fiyata bir at pahalıdır. Burada “az bulunan” sözü, iki farklı anlamda ele alınmıştır. Büyük önermede bu söz, iktisatçıların kullandığı anlamda, “arzı, talebinden düşük olan şey” anlamında kullanılıyor. Küçük önermedeyse “sayıca az olan” anlamına geliyor. Açık olmayan bir dilbilgisi yapısından kaynaklanan ikiz anlamlılık da bir başka biçimsel sofizmdir. Örnek: 2 kere 2 ve 3 = 7; ama 10 = 2 kere 2 ve 3; öyleyse 10 = 7. Bu yanlışlıklar, Pascal’ın zihinde, tanımlanmışın yerine tanımı koymak gerektiğini ileri süren kuralı uygulanarak ortadan kaldırılabilir.

Advertisement

MADDESEL SOFİZMLER

Maddesel sofizmlerde, yanlışı bulmak için, akıl yürütmenin içeriğini incelemek gerekir. Sözgelimi ilinek sofizminde, bir ayrıntı öncüllerde bulunmamakta ve bundan ötürü sonuç yanlış olmaktadır. Örnek: Birisine zarar veren kimse, cezalandırılmalıdır; birisine nezle geçiren, ona zarar verir; öyleyse, cezalandırılmalıdır. Burada, bilerek zarar verme kavramı, rastlantı sonucu olan zarar vermekten ayırt edilmemiştir. Kısır döngüde, soru konusu olan şey bilinen bir şey olarak ele alınmaktadır. Örnek: Afyon niçin uyutur? – Çünkü, uyutucu etkisi vardır.

Descartes‘ı eleştirenler, apaçıklık kavramına dayanarak Tanrı’nın varlığını kanıtladığını ve daha sonra, apaçıklığın güvencesini de aldatıcı olmayan yetkin Tanrı kavramına dayandırdığını söyleyerek bir “kısır döngü” yaptığını söylemişlerdi. Sorunu bilmezlik denen sofizm ise, tartışmanın konusundan çıkıp, ortaya konan sorunun yerine bir başka soru koymaktır. Louis Liard, Logique’inde (Mantık) buna, şu örneği verir: “Bir belediye danışmanı, meclisin izni olmadan masraflar yaptığım söyleyerek belediye reisini eleştirir. Belediye reisi de, almış olduğu önlemlerin acilliğini ve yararlarını sayıp dökerek yanıt verir.

Tümdengelime aykırı sofizmlerin yanı sıra tümevarımı köstekleyen sofizmleri de belirtmek gerekir. Bunların en belirgin örneği, belirli birtakım olaylardan hareket ederek olaylara her zaman öyle olup bittiği düşüncesine dayanan acele genellemedir. Post hoc, ergo propter hoc (“Bundan sonra, öyleyse bundan ötürü”, yani, bir şeyden önce gelen şey, onun nedenidir) sofizminde, aralarında bağ bulunmayan olayların yalnızca art arta gelişine, bir nedensellik yüklenmektedir. “Gökte, bir kuyrukluyıldız belirdi, ardından bir savaş patlak verdi” bunun bir örneğidir.

Bilimsel yöntemin ve mantığın kurallarının şaşmaz bir biçimde uygulanmasından başka hiçbir şey, düşüncemizi, sofizmlerden koruyamaz.

Kaynak – 2

Sofizm (Bilgicilik) Nedir?

Felsefede, bir tasım (kıyaslama) olarak, yanlışlığı ustaca gizlenip, doğruymuş gibi kabul ettirilmek istenen bir kanıtın (delilin) ileri sürülmesine «sofizm» (bilgicilik, safsata) denir. Kelime Eski Yunanca «sophos» (bilgili, akıllı, kurnaz) sözünden gelir.

Advertisement

Bu yoldaki ilk felsefe akımı M.Ö. V. yüzyılın ortalarına doğru Eski Yunanistan’da çıkmıştır. O sıralarda, Persler’le yapılan uzun savaşlar sonunda, özgür düşüncelerin ileri sürülmesini engelleyen bir durum ortaya çıkmıştı; halk düşüncelerini ima yolu ile anlatmaya çalışıyordu. Öte yandan, söz kuvvetiyle her türlü yanlış düşünüşün doğruymuş gibi kabul ettirilebileceğine inanılıyordu.

Sofistler’in en ileri geleni Protagoras «gerçeğin hiçbir kesin şekli yoktur; her gerçek insanın elindeki ölçüye bağlıdır» diyordu. Daha sonraki çağlarda da bu yoldan gitmiş filozoflar olmuştur.


Leave A Reply