Soğuk Savaş Dönemi’nde Türkiye iç politikası nasıldı, ne gibi gelişmeler yaşandı? Türkiye’de kurulan hükümetler ve partiler hakkında bilgi.
Soğuk Savaş Döneminde Türkiye İç Politikası
II. Dünya Savaşı’nda doğrudan yer almadığı hâlde savaşı tüm ağırlığıyla hisseden Türkiye’de, savaş sonrasında CHP içinde önemli bir yapı değişimine neden oldu. Bunun sonucunda da çok partili sisteme yol açıldı. II. Dünya Savaşı’nın bitimine doğru bütün dünyada görülen demokrasi yönündeki gelişmelerden Türkiye’nin ve CHP’nin etkilenmemesi mümkün değildi. 1946-1947’de getirilen düzenlemelerle bir yandan CHP demokratikleşti bir yandan da Türk siyasi yapısındaki liberal açılımlara ortam hazırlandı.
Türkiye’de tek dereceli seçim sisteminin kabul edilmesi ve siyasi partilerin kurulmasına izin verilmesi üzeri-
ne 1946 yılında on üç siyasi parti İçişleri Bakanlığından kurulma izni aldı. Ancak bu yeni partiler siyasi hayatta pek varlık gösteremediler. Bazıları ideolojik amaçlarından dolayı bazıları da daha teşkilatlanma safhasında kendini feshetti veya kuruluş dilekçesinden öteye gidemedi. Genel olarak sosyalizm ve milliyetçilik (Türkçülük) bu yeni partilerin ağırlıklı kimlikleriydi.
***1946 yılındaki yasa sonrasında kurulan ilk siyasi parti Millî Kalkınma Partisidir.
Millî Kalkınma Partisi (18 Temmuz 1945)
Türkiye Cumhuriyetinin üçüncü muhalefet partisidir. Nuri Demirağ tarafından kuruldu. Genel olarak liberal bir eğilimi yansıtan parti programında devletçilik uygulamaları eleştirilip liberalizm savunuluyor, seçimlerin tek dereceli ve nispi temsil sistemine göre yapılması, iki meclisli yasama organı, cumhurbaşkanının yalnızca tek dönem için ve halk tarafından seçilmesi gibi yenilikler öneriyordu. İslamcı bir anlayışla kaynaşmış milliyetçiliği savunması, savaş sonrası oluşan dünya düzeni ve CHP’nin temel ilkeleriyle çelişmesi nedeniyle toplumda taban bulması zorlaştı ve başarılı olamadı.
Demokrat Parti (7 Ocak 1946)
7 Ocak 1946’da kurulan ve dört yıl sonra yapılan seçimlerde yirmi yedi yıllık tek parti dönemini sona erdiren, Türkiye Cumhuriyeti’nde ilk defa serbest seçimle iktidarı kazanan partidir. 1950, 1954 ve 1957 seçimlerini kazandı ve on yıl boyunca iktidar oldu. 27 Mayıs 1960 Askerî Müdahalesi ile iktidardan düşürüldü, 29 Eylül 1960’ta kapatıldı.
14 Mayıs -11 Haziran 1945 arasında görüşülen Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu, CHP içindeki muhalefetin güçlenmesine yol açtı. Yasa’nın görüşüldüğü sırada Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan, Parti Meclis Grubuna “Dörtlü Takrir” olarak bilinen bir önerge verdiler. Ülke ve parti yönetiminde liberal düzenlemeler yapılmasını isteyen önergelerinin reddedilmesi üzerine görüşlerini basına duyurdular. Bunun üzerine Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan partiden ihraç edildiler, Celal Bayar ise önce milletvekilliğinden sonra CHP’den istifa etti.
Celal Bayar, 1 Aralık 1945’te parti kuracaklarını açıkladı, ismet İnönü tarafından Çankaya Köş- kü’ne çağrılan Celal Bayar, cumhurbaşkanından gerekli desteği aldıktan sonra 7 Ocak 1946 günü Demokrat Partiyi kurdu, genel başkanı kendisi oldu.
Parti programında özel Celal Bayar girişimciliğin desteklenmesi, üniversitelerin özerkleştirilmesi ve işçilere grev hakkı verilmesi gibi ilkeler yer alıyordu, kısa sürede geniş bir kitlenin desteğini kazandı ve gelişti. 1946 seçimleri tek dereceli sistemle yapılan ilk genel seçimdi. Açık oy, gizli sayım ilkesinin uygulandığı bu seçimler sonucunda CHP 396, Demokrat Parti 62 ve Bağımsızlar 7 milletvekilliği kazandılar. Seçimlerin açık oy gizli sayım yöntemine göre yapılması sonuçların tartışmalı olmasına yol açtı.
Meclis 1950 yılında Seçim Kanunu’nu değiştirerek “Gizli oy, açık tasnif” modeli benimsendi.
14 Mayıs 1950’de yapılan seçimlerde zafer kazanan Demokrat Parti, 408 milletvekili çıkarırken CHP ancak 69 milletvekilliği kazanabildi. Demokrat Parti yirmi yedi yıllık rejimi ve muhalefette kaldığı dört yılı iyi değerlendirip, iktidarı devraldı.
Demokrat Partinin Genel Başkanı Celal Bayar, TBMM tarafından Türkiye’nin üçüncü cumhurbaşkanı seçildi. Celal Bayar parti genel başkanlığına getirilen Adnan Menderes’i başbakanlığa atadı.
***1950 yılına kadar ülkeyi idare eden tek partinin seçimle yerini bir başka partiye bırakmasına tarihimizde “Beyaz Devrim” denildi.
2 Mayıs 1954 seçimlerinde Demokrat Parti gücünü iyice arttırdı. 1954-1957 döneminde iktidar ile muhalefetin arası gerginleşti. Ekonomide olumsuz gelişmelerin yaşanması, iktidara yönelik baskıları daha da arttırdı. Parti içindeki anlaşmazlıklar, partinin bölünmesine ve 20 Aralık 1955’te Hürriyet Partisinin kurulmasına yol açtı.
27 Ekim 1957’de yapılan erken seçimlerde ise oyların % 48’ini alan Demokrat Parti iktidarda kalmayı başardı.
Adnan Menderes liderliğindeki Demokrat Parti ilk başlarda çok popülerken 1950’lerin sonlarına doğru yaşanan ekonomik sıkıntılar ve hükümetin antidemokratik uygulamaları nedeniyle sıkıntılı bir döneme girdi. 27 Mayıs günü ise ülkenin içine sürüklendiği duruma son vermek isteyen bir grup subayın oluşturduğu Millî Birlik Komitesi, Cemal Gürsel başkanlığında yönetime el koydu. Parti kapatılarak üst düzey yöneticiler Yassıada’da yargılandılar.
***27 Mayıs günü Millî Birlik Komitesinin müdahalesi ile çok partili yaşam kesintiye uğradı.
Yassıada’daki yargılama sonucunda Adnan Menderes (Başbakan), Fatin Rüştü Zorlu (Dışişleri Bakanı) ve Hasan Polatkan (Maliye Bakanı) idam cezasına çarptırıldılar. Celal Bayar’a (Cumhurbaşkanı) verilen idam cezası yaşı nedeniyle müebbet hapse çevrildi, 1966’da Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay tarafından da affedildi.
Millet Partisi (1948-1953)
Demokrat Partinin Cumhuriyet Halk Partisine sert muhalefet yapmamasını eleştiren Mareşal Fevzi Çakmak, Osman Bölükbaşı, Enis Akaygen, Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur, Prof. Dr. Kenan Öner ve General Sadık Aldoğan tarafından Ankara’da kuruldu. 1950 Genel Seçimleri’nde 1 milletvekili çıkardı. Millet Partisi laikliğe aykırı politika ürettiği gerekçesiyle 1953’te kapatıldı.
Kapatılan Millet Partisi yerine 27 Ocak 1954’te Cumhuriyetçi Millet Partisi kuruldu. 1954 seçimlerinde 5,1957 seçimlerinde 4 milletvekilliği kazandı. 16 Ekim 1958’de Türkiye Köylü Partisi ile birleşerek Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi adını aldı. 1969’da partinin adı Milliyetçi Hareket Partisi olarak değiştirildi.
Hürriyet Partisi (1955-1958)
Demokrat Partinin basına ispat hakkı tanınması meselesine muhalif olan milletvekillerinin kurduğu partidir. Genel başkanlığını Ekrem Hayri Üstündağ ve Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu yaptı. Partisi siyasette ve ekonomide liberal politikayı savundu. 1957 seçimlerinde 4 milletvekili çıkardı. 24 Kasım 1958’de parti kendisini feshetti, milletvekillerinin çoğu CHP’ye geçti.
NOT: CHP ve Hürriyet Partisinin birleşme çabası üzerine Demokrat Partililer 1957 seçimleri öncesinde seçim yasasını değiştirip partilerin ittifak yapmasını önleyen maddeler eklediler. Ayrıca partisinden istifa eden bir kişinin altı ay geçmeden bir başka partiden milletvekili olamayacağı şeklinde bir hüküm koydular.
