Tanzimat dönemi edebiyatı nasıl oluşmuştur? Tanzimat edebiyatı özellikleri nelşerdir? tanzimat edebiyatı yazarları, eserleri ve düşünceleri hakkında bilgiler.
Osmanlı İmparatorluğu’nun Tanzimat Devri’nde gelişen edebiyatımıza «Tanzimat Edebiyatı» denilir. Önceleri «Edebiyat-ı Cedide» (yeni edebiyat) denilmişti. Sonradan bu deyim Tanzimat edebiyatından sonra gelişen başka bir topluluğun, Servet-î Fünun edebiyatı’nın malı olmuştur
Tanzimat Edebiyatı, belirli özellikleri bulunan bir edebi yenilik davranışı olmakla birlikte, bu davranışın kesinlikle 1839’dan (Tanzimat Fermanı’nın ilân edildiği tarihten) sonra meydana geldiğini ileri süremeyiz. Edebiyatımızdaki batılılaşma hareketleri, küçük ölçüde de olsa, bu tarihten daha öncelerinden beri görülmüştür. XVIII. yüzyıl sonlarından beri bazı yeni okullar, milli eğitim çalışmaları, fikir ve sanat hayatımıza bazı yenilikler getirdiği gibi, bu çağın birçok aydınları da, Tanzimat şair ve yazarlarından önce, Batı edebiyatı etkisinde eserler vermişlerdir. Bunlar arasında, Akif Paşa, Ethem Pertev Paşa başta gelmek üzere, Sadullah, Kamil ve Sami Paşa’lar sayılabilir.
Tanzimat Edebiyatı’nı:
1) Kurucular;
2) Yayanlar, geliştirenler;
3) Açılmış yolda yürüyenler olarak bölümlere ayırmak mümkündür.
Kurucular. — Edebiyatımızı yüzyıllardır içinde bulunduğu ortak İslam edebiyatından, Arap ve İran zevkinden, etkisinden, hayat ve gerçekler ötesi soyut kavramlardan ayırıp, ona milletçe ve memleketçe yönelmek zorunluluğunda bulunduğumuz çağdaş nitelikleri gösteren ilk büyük önder Şinasi‘dir. Şinasi, şiirde, Divan Edebiyatı’nın eskiden beri yürütegeldiği belli başlı şekil, anlam, zevk, estetik yollarından ayrılmış, bu konuda batı çeşnisindeki yeni örnekleri denemiş, edebiyat dilini geniş halk yığınlarının sevip anlayabilecekleri dereceye getirmeye çalışmış, edebiyatımıza hayatı, gerçekleri sokmuştur. Halk yığınlarının faydasına yönelen ilk gazeteyle, yurdumuzda Türkçe olarak yazılan ilk tiyatro denemesi de onun eseridir. Bu bakımdan, ona Tanzimat edebiyatının, dolayısı ile, modern Türk edebiyatının kurucusu demek yerinde olur.
Şinasi’nin bu görevinde, gene kendisinin yetiştirdiği, iki de yardımcısı vardır. Bunlar Namık Kemal’le Ziya Paşa’dır. Namık Kemal de, Ziya Paşa da, Şinasi’nin tamamlayıcıları olarak edebiyatımıza fikir ve felsefe, toplum ve birey meseleleri, yurt ve hürriyet konuları getirmişler; roman ve hikaye, eleştirme, tiyatro alanında büyük hizmetler görmüşlerdir.
Yayanlar, Geliştirenler. — Şinasi’nin, Ziya Paşa’nın, Namık Kemal’in Tanzimat edebiyatını (yeni Türk edebiyatını) kurup, izlenecek yolu belirtmelerinin, bu yolun ilk örneklerini vermelerinin ardından, onların biraz daha genç çağdaşları ortaya çıktı. Tanzimat edebiyatının yayılma, gelişme kısmını teşkil eden bu devrenin edebiyatçıları Abdülhak Hamit (Tarhan), Recaizade Mahmut Ekrem ve bir derecede de Muallim Naci‘dir. Türk edebiyatına şekil ve zevk bakımlarından asıl Batılı şiiri getiren Abdülhak Hâmit, kendine özgü derinlikleri, felsefesiyle de büyük bir değer taşımaktadır. Hâmit, şiirin konusunu genişletmiş, Divan edebiyatından uzaklaşmamızda önemli rol oynamıştır. Şiirden başka roman, tiyatro alanlarında da eserler veren Recaizade Mahmut Ekrem ise yeni edebiyatın bilgilerini, kuramlarını düzenlemek, yeni yetişen gençlere bunları öğretmek, onları bu yana yöneltmek gibi hizmetlerde bulunmuşlar, ayrıca, eskiliği devam ettirmek isteyenlerle savaşmışlardır.
Şinasi, Ziya Raşa, Namık Kemal’le kurulan, Abdülhak Hâmit, Recaizade Mahmut Ekrem’le gelişip yaygınlaşan Tanzimat Edebiyatı’nın, millete ve memlekete yeni Türk edebiyatı halinde mal oluşunda emekleri geçmiş daha bir hayli bilgin, düşünür, edebiyatçı, gazeteci vardır.
Açılmış Yolda Yürüyenler. — Tanzimat edebiyatının bu üçüncü bölümüne giren yazarlardan başlıcaları şunlardır: Dil ve tarih konularında gerçek birer değer bulunan Ahmet Cevdet Paşa, Süleyman Paşa; gazetecilik tarihimizin büyük simalarından Ebüzziya Tevfik Bey; çevirileri, telif tiyatro ve romanları, ansiklopedik yayınları ile tanınan Şemsettin Sami Bey; Türk tiyatrosuna pek büyük yararlığı dokunmuş Moliere‘den yaptığı başarılı adapteleri, dil ve Türkçülük çalışmaları ile ün kazanmış, Ahmet Vefik Paşa; tiyatro ve mizah edebiyatımızın öncülerinden Ali Bey; Realist Türk romanının ilk öncülerinden ikisi olan Nâbizade Nazım Bey‘le Samipaşazade Sezai Bey; geniş halk yığınlarına okuma alışkanlığını kazandıran, her konuda 200’ü aşkın eser yazmış olan büyük halk gazetecisi Ahmet Mithat Efendi.
Yukarıdan beri yapılan kısa açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, Tanzimat edebiyatı, meselâ 1896’da bir dergi çevresinde kurulan Servet-i Fünun edebiyatı gibi anlaşmış kişilerin ortak estetik ve sanat görüşleriyle kurdukları bir topluluk değildir. Tanzimat edebiyatı, tarihî zorunluklardan dolayı, evrimleşmekte bulunan ulusal bir ortamda aydınların, sanatçıların, düşünürlerin, paylarına düşen görevleri yerine getirme hareketidir. Tanzimattan önce Türk nüfusu, çok geniş bir okumamış, kültürsüz tabaka ile, küçük bir aydınlar tabakasından ibaretti. Tanzimat edebiyatının büyük hizmetlerinden biri de orta kültürlü sınıfı vücuda getirmiş olmasıdır.
