TBMM açıldıktan sonra TBMM ve İstanbul hükümeti arasındaki mücadele, karşı ayaklanmalar, nedenleri, ayaklanma çeşitleri ve ayaklanmalara karşı alınan tedbirler.
TBMM’YE KARŞI AYAKLANMALAR
Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Anadolu’da kurulan düzeni yıkmak isteyen Damat Ferit, amacına ulaşmak için her türlü yola başvurmuştur. Bunlardan birincisi halkı ayaklandırarak TBMM’ni güçsüz yetkisiz bir kurum durumuna düşürmek ve etkisiz kılmaktı. İkincisi ise, işgalci devletlerle hemen bir antlaşma yapmaktı. Böylece savaş hali sona ermiş sayılacak, halk yeni bir savaş için uğraşan Mustafa Kemal’i takip etmeyecek ve çabaları boşa gidecekti.
Ayaklanmalar Mondros Ateşkesinden sonra başlamış, TBMM açıldıktan sonra ise yoğunluk kazanmıştır. 1919’da başlayan ayaklanmalar, 1920’de büyük bir yayılma göstermiş ancak, 1921 yılı sonlarında tamamen önlenebilmiştir. TBMM, bir yandan ilerleyen düşmana karşı koymak için büyük çaba gösterirken, diğer yandan da ayaklanmaları bastırmakla uğraşmıştır.
AYAKLANMA NEDENLERİ:
1) İstanbul hükümetince Mustafa Kemal ve arkadaşları padişaha ve halifeye isyan eden vatan hainleri olarak ilan edildiler.
2) İstanbul’da kurulan düzmece mahkemelerde, Mustafa Kemal ve arkadaşları ölüm cezasına çarptırıldı. Ölüm fermanları, İngiliz ve Yunan uçaklarıyla Anadolu’ya dağıtıldı.
3) Düzenli orduların kurulması sırasında otorite altına girmek istemeyen Kuva-yi Milliyeciler dağa çıkmayı yeğlediler.
4) Kuva-yi Milliyeciler bazı yerlerde disiplinsiz davranışlarda bulunuyor, halktan zorla para ve mal topluyor, diledikleri kimseleri kendi ölçülerine göre cezalandırıyorlardı.
5) Yıllardır cephelerde savaşan halk yorgun ve yoksul düşmüştü. Artık savaşmak istemiyordu. Bu nedenle TBMM’nin asker toplama çabalarına karşı, İstanbul hükümetinin kışkırtamaları taraftar buluyordu.
6) Bazı yerleşim yerlerinin ileri gelenleri arasında çekememezlik, kıskançlık vardı.
AYAKLANMA ÇEŞİTLERİ
a) Doğrudan Doğruya İstanbul Hükümetince Yürütülen Ayaklanmalar:
1) Anzavur Ayaklanması: Manyas, Susurluk, Gönen ve Ulubat çevresinde 2 Kasım 1919’da Anzavur tarafından çıkarılmıştır.
► İngilizlerin boğazlan ellerinde tutabilmek amacıyla Osmanlı devletine baskı yapması sonucunda Anzavur paşalığa getirilmiş, İngiliz ve Osmanlı hükümetinin büyük yardımlarını sağlamıştır.
16 Nisan 1920’de ikinci Anzavur ayaklanması Çerkez Ethem kuvvetleri tarafından bastırılmıştır.
2) Kuva-i İnzibatiye Ayaklanması (Halifelik Ordusu): İngilizlerin desteğiyle Süleyman Şefik Paşa konutasmdaki halifelik ordusu Geyve dolaylarındaki ulusal güçleri yok etmek için saldırılara başlamıştır.
Saldırılar Batı Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa kuvvetleri tarafından bastırıldı.
b) İstanbul Hükümeti ve İtilaf Devletlerinin Kışkırtması Sonucu Çıkan Ayaklanmalar:
Ayaklanmaların çıkarılmasında halkın din duyguları sömürülmüştür.
1) Bolu, Düzce, Hendek, Adapazarı Ayaklanmaları: İngilizlerin, boğazlar üzerindeki düşünceleri doğrultusunda kışkırttıkları ayaklanmalardan biridir. Din sömürüsü ayaklanmanın şiddetini artırmış. Ali Fuat ve Refet Bey tarafından bastırılmıştır.
2) Yozgat Ayaklanması: Yozgat ve Zile’de ileri gelen aşiretlerinTBMM’nin dağıtılmasını sağlamak amacıyla halkı kışkırtması sonucu çıkmıştır. Sivas, Tokat, Çorum bölgesine yayılmıştır. Çerkez Ethem tarafından bastırıldı.
3) Afyon Ayaklanması: Yunan ajanlarının yöre halkını kışkırtması sonucu çıkan ayaklanma kuva-yi Milliye tarafından bastırıldı.
4) Konya Ayaklanması: Delibaş Mehmet Çumra’da, halkı ayaklandırdı. Yunan, İtalyan, Fransız ajanlarının etkisi olmuştur. Düzenli Ordu birlikleri tarafından bastırılmıştır.
5) Milli Aşireti Ayaklanması: Urfa bölgesinde Fransızlara karşı mücadele eden Milli Aşireti, sonradan Fransa ile birleşerek TBMM’ne karşı ayaklanmıştır. Ulusal güçler tarafından bastırılmıştır.
6) Azınlıkların Çıkardığı Ayaklanmalar: Ermeni ve Rum azınlıklar çıkarmıştır. 1923 yılı sonlarında sona erdirilmiştir.
7) Kuva-yi Milliye Yanlısı Olup Daha Sonra Ayaklananlar:
a) Belli bir otorite altına girmek istememeleri
b) Düzenli orduya katılmak istememeleri
c) Kendilerini ulusal mücadelenin önderi olarak görmek istemeleri. Sayılan nedenlerden dolap Çerkez Etem ve Demirci Mehmet Efe ayaklanmışlardır. I. İnönü Savaşı öncesi ayaklanmalar bastırılmıştır.
TBMM’NİN AYAKLANMALARA KARŞI ALDIĞI TEDBİRLER
TBMM varlığını tehdit eden bu ayaklanmaların İstanbul hükümeti ve işgal devletleri tarafından çıkarıldığını biliyordu. Bu nedenle önlemlerini de bunlara yönelik almıştır.
a) İstanbul ile her türlü resmi ilişkilerin ve haberleşmenin kesilmesi
b) İstanbul hükümetinin tüm işlemlerinin yok sayılması
c) Şeyhülislamın halkı kışkırtıcı nitelikteki fetvalarına karşılık, Ankara Müftüsü (Rıfat Börekçi)’nün gerçek vatan hainlerinin İstanbul hükümetinin başında bulunanlar olduğuna ilişkin fetvalarının yayımlanması
d) TBMM ayaklanmaları önlemek ve gücünü artırmak için 29 Nisan 1920’de Hıyanet-i Vataniye Kanunu çıkarılmıştır.
► TBMM, ulusu temsil eden üstün güç olduğundan, ona karşı ayaklananlar sözle bile olsa varlığını inkar edenler, vatan haini sayılacak ve cezalandırılacaklardı.
► İstanbul’dan gelen hiç bir evrak kabul edilmeyecek ve geri gönderilecektir. Buna uymayanlar vatan haini sayılacak ve cezalandırılacaktır.
Bütün bunlar, yeni bir devlet düzeninin kurulduğunun işaretleri olduğu gibi, İstanbul’un Anadolu üzerindeki yıkıcı etkilerini de silmeye yönelik tedbirlerdir.
► Ayaklananları yargılayıp cezalandırabilmek amacıyla TBMM milletvekilleri arasında seçilecek kişilerin oluşturduğu “İstiklal Mahkemeleri” kurulmuştur.
Ayaklanmaların bastırılmasından önemli rol oynayan İstiklal Mahkemeleri düzenli ordunun kurulmasında etkili olmuş, Meclis otoritesi sağlanmış, Cumhuriyet ilkelerinin yerleştirilmesinde de çok önemli rol oynamıştır.
