Türk anayasa hukukunun tarihsel gelişimi, Senedi İttifaktan bugünkü anayasa hukukuna kadar olan gelişmeler, anayasa hukukunun tarihçesi.
SENEDİ İTTİFAK (1808); Osmanlı İmparatorluğunda anayasal gelişmenin ilk adımıdır. Sened-i İttifak padişah ile bölgesel birer iktidar olan ayanlar arasında, imzalanan ve iktidar paylaşımının düzenlenmesini amaçlayan bir siyasi sözleşmedir.
TANZİMAT FERMANI (1839): Osmanlı Devletinde anayasal gelişmenin ikinci adımıdır. İmparatorluğun Müslüman ve Hristiyan tüm halkına eşit haklar tanınması; ırz, namus, can ve mal güvenliği sağlanması; askerlik, yargı vergi alanlarında yeniden düzenlemeler yapılması öngörülmüştür.
ISLAHAT FERMANI (1856): Osmanlı Devletinde anayasal gelişmenin üçüncü adımıdır. Bu ferman, gayrimüslimlerin de Müslümanlarla eşit işlem görmesi ilkesini getirmiştir. Islahat Fermanı ile Hristiyan tebaanın hakları genişletilmiştir.
1876 KANUNİ ESASI VE 1. MEŞRUTİYET: 1876 Kanun-i Esasi Türk anayasa tarihinin ilk anayasadır. 1876 Anayasası , Meclisi Umumi adlı bir parlamento kurmuştur. Bu parlamento Heyeti Ayan ve Heyeti Mebusan olmak üzere 2 meclisten meydana gelmiştir. Anayasa parlamentonun yetkilerini çok dar tutmuştur. 1876 Anayasasında devlet yönetiminde ağırlık yine padişahtaydı. Padişah istediği zaman meclisi feshedebilme hakkına sahipti. Nitekim padişah anayasanın bu niteliğinden yararlanarak 1878’de meclisi belli olmayan bir süre için kapatmıştır ve ülke tekrar eskiden olduğu gibi padişahın salt egemenliği altına girmiştir.
1876 Anayasası’nın Özellikleri:
- Abdülhamit döneminde hazırlanmıştır.
- Prusya ve Belçika anayasaları örnek alınmıştır.
- Sınırlı da olsa seçme ve seçilmeye ilişkin hükümler bu anayasada yer almıştır.
- Kanunsuz emir olmaz hükmü bu anayasamızda düzenlenmiştir.
- Milletvekili seçilme, şartları düzenlemeye konu olmuştur.
2. MEŞRUTİYET (1908)
Zamanla aydın çevrelerde mutlakiyete karşı bir muhalefet başlamıştır. Yapılan baskılar karşısında padişah Kanun-i Esasiyi tekrar yürürlüğe koymuştur ve 2. Meşrutiyet ilan edilmiştir.
1909’da anayasada önemli değişiklikler yapılmıştır. 1909 değişiklikleriyle padişahın yetkileri daraltılmış, mebusan meclisinin yetkileri ise genişletilmiştir. Padişahın dilediği zaman Mebusan Meclisini feshetme hakkı koşula bağlanmıştır. 1909 değişiklikleriyle beraber 1876 anayasası demokratik bir Meşruti Monarşi anayasası olmuştur.
ULUSAL KURTULUŞ MÜCADELESİ DÖNEMİ
1. TBMM’NİN KURULMASI
Toplanan son Osmanlı Mebusan Meclisinin Misak-ı Milliyi kabul etmesinden kısa bir süre sonra İstanbul’un İngilizler tarafından işgal edilmesi üzerine çalışamaz duruma gelen meclis çalışmalarına süresiz olarak ara vermiştir. Padişah da Meclisi Mebusanı 11 Nisan 1920’de resmen dağıtmıştır. Bunun üzerine İstanbul’dan kaçan Meclisin Mebusan üyeleri ve Anadolu’dan gelen temsilcilerin katılımıyla 23 Nisan 1920’de TBMM açıldı.
TBMM kuruluşundan 9 ay sonra 1921 tarihli Teşkilatı Esasiye kanununu yaparak yürürlüğe koymuştur ve çalışma ilkelerini bu anayasa ile belirlemiştir. 1921 Anayasası 24 maddelik kısa bir metin olarak hazırlanmıştır.
1921 ANAYASASI
- Milli Egemenlik ilkesi ilk olarak bu Anayasa ile en önemli yenilik olarak benimsenmiştir.
- İlk ve tek yumuşak bir Anayasadır.
- Yerinden Yönetim ilkesi benimsenmiştir.
- Çoğunlukçu demokrasi anlayışı benimsenmiştir.
- Kuvvetler birliği ilkesi kabul edilmiştir.
- Meclis Hükümeti Sistemi benimsenmiştir.
Anayasada 1923 yılında yapılan değişiklikle Türkiye Devletinin rejimi cumhuriyettir ibaresi getirilmiştir, (madde 1)
- Türkiye Cumhuriyetinin İlk Anayasasıdır.
- Çok partili hayata geçilmiştir.
- Çift dereceli seçim benimsenmiştir.
- Seçme yaşı 18 seçimlerinde 2 yılda bir yapılacağı hükmü sorumlu hale getirilmiştir.
- Padişahın sürgün ve sansür yetkisi kaldırılmıştır.
- Bakanlar Kurulu Meclise Karşı sorumlu hale getirildi.
1923 Yılı Değişiklikleri
- Devletin rejiminin cumhuriyet olduğu
- Bakanın, başbakan tarafından meclis üyeleri arasından seçilerek, cumhurbaşkanının onayıyla göreve başlayacağı (Kabine Sistemi)
- Cumhurbaşkanının, TBMM tarafından, kendi üyeleri arasından seçilip, tekrar seçiminin mümkün olduğu kabul edilmiştir.
