Türk denizciliği ile ilgili bilgiler. Türk denizcilik tarihi ile ilgili olarak önemli dönemler hakkında genel bilgilerin yer aldığı yazımız.
TÜRKLER’DE denizciliğin olağanüstü gelişmesi Osmanlılar çağında oldu. Avrupa’nın birleşik donanmalarını tek başlarına yok eden Türkler, gemiciliğe büyük bir gelişme sağladılar, XVI. yüzyılda dünyanın en üstün gemici milleti Türkler’di. 1488’de yapılan, Kaptan Paşa’nın amirallik gemisi, bugünkü paramızla 30 milyon liraya çıkmıştı. Bu gemi bugünkü ölçülerimize göre pek küçüktü, ancak 2.200 tondu; yalnız, devrinin görülmemiş büyüklükte dev gemisiydi. Gemi, 54 m. boyunda, 21 m. genişliğindeydi, 2 katlıydı; seren direklerinin kutru 3 m. idi. Tam tayfa ve forsası 1.200 kişiydi.
XVI. yüzyılda Türkler, bu gemiden çok büyüklerini yaptılar: «Baştarda» adını verdikleri büyük savaş gemilerinde 2.000’e kadar tayfa ve forsa bulunurdu. XVII. yüzyıl modeli Türk baştardasındaysa 504 kürekçi, 216 bindirilmiş piyade, 800 küsur tayfa vardı. 1710’da İstanbul tersanesinde yapılan yelkenli (kalyon) baştarda ise 3.300 kişi alıyordu. 5 kat güverteli olan bu muazzam savaş gemisi, o sıralarda Türkiye’den sonra dünyanın ikinci deniz kuvvetine sahip bulunan İngiltere donanmasının en büyük savaş gemisi «Royal Sovereign» den 3,65 m. daha uzundu; 110 top taşıyordu.
Türk tersaneleri yalnız Donanma-yi Hümayun için gemi yapmaz, hususî ticaret gemileri siparişlerini de kabul eder, hattâ Avrupa devletlerinin ısmarladıkları savaş gemilerini de yaparlardı. İstanbul ve Gelibolu’daki tersaneler dünyanın en büyük tersaneleriydi. Ayrıca, birçok şehirlerde tersaneler vardı.
Bilhassa 1590-1616 arasında devrin büyük denizci devleti Venedik, Türk tersanelerine boyuna gemi ısmarlamıştır ki, bu durum Türk gemi inşaat mühendisliğinin Batı’dan ileri olduğunun Batı tarafından da kesin olarak anlaşıldığını gösterir.
Türkler gemi yapımında olduğu kadar denizcilik bilgisinde de çok ileriydiler. Amerika’nın keşfinden 21 yıl sonra, 1513’te, Türk donanmasında Amerika kıyılarının mufassal hartası vardı. 1529’da 16 yıllık yeni keşiflerin sonuçlarına göre düzeltilen bu harta ceylan derisi üzerine yapılmıştı. Bugün Topkapı Müzesi’ııdedir. Bu hartayı ünlü Türk amirali Pirî Reis yapmıştır (Bk. Harta; Pirî Reis). 1515 tarihli bu Amerika hartası ondan 13 yıl sonra 1528’de yapılan Glole Dore’nin Amerika hartası ile karşılaştırılacak olursa Türk hartasının çok daha mükemmel olduğu görülür.
Bugün elimizde bulunan 1461 tarihli İbrahim Reis hartası ile aynı paftaları 1492’de (yani 31 yıl sonra) işliyeıı Martin Behaim’in hartası incelenecek olursa, o devirde müspet ilimde Türkler’in kesin olarak Batı’dan üstün bulunduğu ortaya çıkar.
Osmanlılar deniz nakliyatına çok önem verirlerdi. Her lüzumlu yere deniz fenerleri konurdu. Yolcu gemileri içinde çok büyük olanları, 600 yolcu alanları vardı.
Türkler, bir ara Süveyş Kanalı’nı da açtırıp Akdeniz’le Hint Okyanusu’nu bağlamayı düşündüler. Fakat İmparatorluğun binbir gailesi içinde bu tasarı gerçekleştirilemedi.
İstanbul limanına bağlı Türk ticaret gemileri XVII. yüzyıl ortalarında 2.600’ü bulmuştu. Bunların 600’ü büyük gemilerdi. Bu limanda 3.000 deniz ticaret kaptanı, ticaret gemilerinde çalışan 27.000 tayfa bulunuyordu. «Akdeniz tüccarı» denilen İstanbul’daki Türk armatörleri içinde, pek büyük serveti olanlar vardı. Evliya Çelebi’ye göre XVII. yüzyıl ortalarının büyük Türk armatörleri olan Kasım, Envâr, Ferhat, Nimetullah Çelebiler’in her birinin 10’ar açık deniz ticaret gemileri, 7’şer ticaret hanları, 40-50’şer bin kese servetleri vardı. Hindistan, Yemen, Arabistan. İran ve Avrupa’nın çeşitli yerlerinde büyük ticaret şirketleri ve tacirlerle ortak olan bu büyük iş adamlarının 100’e yakın köleleri, cariyeleri olur, vezirlerden farksız bir debdebe içinde yaşarlardı.
