Türkçe ile ilgili olarak temel özellikler. Türkçe hangi dil grubuna girer. Küçük ve büyük ses uyumu nedir? Türkçe dilbilgisi özellikleri nelerdir?
Kaynak: pixabay.com
Türkçe Dilbilgisi
TÜRKÇE, şekil bakımından, dünyadaki üç dil grubundan (Birheceli diller; Bitişken diller, Bükümlü diller), genel olarak, «bitişken diller» grubuna girer.
Bitişken dillerde ekler, kelimelerin ya başına, ya da sonuna getirilebilir. Bu duruma göre bu diller, kendi aralarında da iki kola ayrılırlar: 1) Ön-ekli diller; 2) Son-ekli diller.
Türkçe, Bitişken dillerin «Son-ekli» kolundandır; yani türemeler, çekimler Türkçe’de daima kelimenin sonuna takılan eklerle yapılır, böylece yeni kelimeler, anlamlar ortaya çıkar.
Örnek olarak «göz» kelimesini alalım:
- Göz —» Gözlük —» Gözlükçü —» Gözlükçülük…
- Göz —» Gözde —» Gözcü —» Gözlem —» Gözetlemek…
Görülüyor ki, bir “göz” kelimesinden çeşitli yapım ekleriyle birçok kelime yapılabilmiştir. Bir de «Çekim ekleri» vardır ki, bunlarla da kelimeye hal, ilgi, kip, zaman, nicelik, şahıs ve beraberlik yönünden anlam kazandırılır; kelimenin asıl anlamı ve sınıfı değişmez:
- Göz —» gözü, göze, gözler, gözle, gözüm…
- Gör (mek) —» Görürüm, görürsün, gördüm… görmeli.., v.s.
Yukarıdaki kısa örnekten de anlaşılacağı üzere, eklerin dilimizde çok önemli rolleri vardır. Bunlar, Türkçenin zengin ve kıvrak bir dil olmasını sağlamaktadır.
Ses Uyumu
Türkçe’nin çok belirli özelliklerinden, genel kurallarından biri de «Ses Uyumu»dur: Ses Uyumu: 1) Büyük Ses Uyumu; 2) Küçük Ses Uyumu olarak ikiye ayrılır.
Büyük Ses Uyumu.
Bir kelimedeki seslerin kalınlık, incelik yönünden benzeşmesidir. Genel olarak, bir’ kelimenin ilk hecesi kalınsa ondan sonraki hecelerin de, kelimeye alınacak feklerle bazı edatların da kalın olması gerekir. Yabancı dillerden giren pek çok kelime Büyük Ses Uyumu yolu ile dilimizin fonetiğine uydurulmuştur. dolayısı ile Türkçeleştirilmiştir. Ancak, bazı öz Türkçe kelimelerin. İstanbul ağzı etkisiyle ses uyumu kuralının dışına çıktığı da görülür «Ana»nın —» «Anne» «Alma »nın «elma» oluşu gibi.
Küçük Ses Uyumu.
Bir kelimedeki seslilerin düzlük-yuvarlaklık, darlık-genişlik bakımından benzeşmesidir: Kelimenin ilk hecesinin seslisi düz sesliler (a, e, ı, i,), den biri ise ondan sonraki hecelerle kelimeye uslanacak eklerin seslileri de düz; kelimenin ilk hecesinin seslisi yuvarlak ise (o, ö, u, ti,), ondan sonraki hecelerle kelimeye ulanacak eklerin seslileri de yuvarlak olur.
Dilimizde küçük ses uyumuna aykırı hallere, büyük ses uyumunda görülen aykırılıklardan daha az rastlanır.
Türkçe’de ses olayları ve özellikleri arasında «Ses Değişmeleri», «Sert Sessizlerin yumuşaması», «Sessizler Benzeşmesi», «Orta Hece Düşmesi», «Vurgu», «Tonlama», «Ritim» gibi daha bazı özellikler de bulunur.
Dilbilgisi Çalışmaları
Türk Dilbilgisi üzerinde bilimsel çalışmalar ancak XIX. yüzyılda başlamıştır. Bu konuda çabası geçenler arasında Ahmet Cevdet Paşa, Süleyman Paşa, Şemsettin Sami, Hüseyin Cahit Yalçın gibi yazarlar başlangıcı teşkil ederler. Türk dilbilgisiniıı geniş ölçüdeki ve değerdeki incelemeleri ancak XX. yüzyıl ortalarında gerçekleştirilebilmiştir. Bu devrin dilcileri arasında Mithat Sadullah San-cler, İbrahim Necmi Dilmen, Besim Atalay, Ahmet Cevat Emre, Agâh Sırrı Levent, Tahir Nejat Yencan başta gelir. Daha yakın çağın en kuvvetli Türk dilcileri arasında ise Muharrem Ergin, özellikle Haydar Ediskun büyük değer taşımaktadırlar.
Bugün artık hemen her yönü ile incelenmiş, tamamlanmış bir Türk Dilbilgisi vardır. Ayrıca bu yoldaki çalışmalara devam edilmektedir.
