Türkçede hangi sesler bulunmaz? Türkçede kelimelerin başında bulunmayan sesler, küçük ses uyumu bakımından kurallar, konu anlatımı.
A — TÜRKÇEDE BULUNMAYAN SESLER :
1 — [i – f – h]sesleri Türkçe kelimelerde bulunmaz:
a — (j) ile yazılan birkaç kelime dilimize sonradan girmiştir:
(Jale – Japon). Eski metinlerde bir de (ajun) kelimesine rastlanır. Ancak onu da (acun) diye söylemekteyiz.
b — (f) sesi, Türkçe kelimelerde esas itibariyle yer almaz. Ancak ses taklitlerinde bulunur: Fısıltı, fosur fosur, üfür üfür…
Ancak birkaç kelimede (v),* yerini (f)’ye terketmiştir: Övke (öfke), uvuk (ufuk), yuvka (yufka).
(h) sesi, aslında yoktur, (h) İle yazılan kelimeler eski Türk dilinden Batı Türkçesina geçerken (k), (h)’ye dönüşmüştür. Bugün kullandığımız han, hanım, hatundaki (h)’ler, Batı Türkçesinden önce (k) idi. Bugün ünlem ve ses taklidi bildiren kelimelerde (h) vardır: hırıltı, harıltı, hışırtı, hay, hay.
B — TÜRKÇE KELİMELERİN BAŞINDA BULUNMAYAN SESLER :
1 — [c – ğ – I – m – n – v – z].
(C) sesi, ses taklidi yapan birkaç kelimenin başında bulunur: Cız, cayır cayır, cırtlak, cıvıl cıvıl, civ civ, cızırtı.
(Ğ) sesi, hiç bir kelimenin başında bulunmaz.
(L) sesi, Türkçede kelime başında hiç bir zaman bulunmaz. Ancak ses taklidiyle ilgili birkaç kelimede bulunur: Lokur lokur, lık lık, lopur lopur, löp löp.
Bunun içindir ki, halkımız (L)’li yabancı kelimelerin başına bir vokal (sesli) getirerek söylerler: Limon (ilimon), lâzım (ilâzım).
(M) sesi, Türkçede genellikle kelime başında bulunmaz. Eski Anadolu Türkçesinde (m)’li birkaç kelime vardı. Bunlar, (b)’den türemiş (m)’lerdir. Men (ben), min (bin), minmek (binmek). Bu kelimelerden ayrı olarak yalnızca ses taklidi yapan kelimelerin başında bulunur: Mışıl mışıl, mırıl mırıl, mırıldanmak, miyavlamak. Bir de (m)’li tekrarlarda görülür: Ev mev, yol mol, sepet mepet, kitap mltap, detter mefter…
(N) sesi, taklidi sözlerle çocuk dilinden gelen sözlerin başında bulunur. Ayrıca (ne ve ne) ile yapılan birkaç kelimenin başında bulunur: Ne, niçin, nasıl — Nene, nine, ninni.
(R) sesi, Türkçe kelimelerin başında hiç bulunmaz. Bu sesle yapılan taklidi sözler de azdır. Rap rap gibi. Halkımız, (L) sesinde olduğu gibi (R) sesinde de kelimelerin başına bir vokal getirmiştir: Rumeli (Urumeli), raf (iraf), Recep (İrecep), rahat (irahat), Rus (Urus), Ramazan (iramazan).
İRECEP İLİMON AL DA, İRAFA KOY. İRAMAZANDA İLÂZIM OLUR.
(V) sesi kelime başında hiç bulunmaz. Batı Türkçede başında (V) bulunan bazı kelimeler eskiden (b) idi:
Var (bar), varmak (barmak), (vermek), virmek (birmek). Vurmaktaki (v) sonradan ortaya çıkmıştır. Aslında «URMAK»tır.
(Z) sesi, Türkçede ancak tabiat taklidi yapan bir iki kelimenin başında bulunur: Zır, zırıltı, zınk, zonklamak.
C — KÜÇÜK SES UYUMU BAKIMINDAN :
Türkçede küçük ses uyumu, kelimelerle seslilerin düzlük ve yuvarlaklık bakımından uyuşmasıdır:
1 — Türkçede düz seslilerden (a, e, ı, i)’den sonra gene düz sesliler gelir. Yani düz seslilerden sonra yuvarlak sesliler olan (o, ö, u, ü) seslileri gelmez. Ancak (a)’dan sonra (u) gelmiş bir kaç kelimemiz vardır: Armut, karpuz, çamur…
2 — Yuvarlak seslilerden (o, ö, u, ü) sonra, ya geniş düz sesliler (a, e) veyahut yuvarlak dar sesliler gelir: (u, ü). Başka bir deyimle, yuvarlak seslilerden sonra dar düz sesliler: (ı, i) ve geniş yuvarlak sesliler (o, ö) gelmez. Bundan ötürü gövdesinde düz seslilerden sonra yuvarlak ya da yuvarlak sesliden sonra dar düz (ı, i) ve geniş yuvarlak (o, ö) bulunan bir kelime Türkçe değildir: Ümit, rektör, ünite, banko, balkon…
3 — Türkçe kelimelerde (o, ö) seslileri ancak birinci hecelerde bulunur. Bu sesliler kelimenin başka hecelerinde bulunuyorsa bu kelimeler Türkçe değildir: Tablo, biblo, narkoz, nasyonalizm, nâhoş, teleskop, tempo, terör… (-yor çekim ekiyle yapılmış şimdiki zaman kipi bu kuralın dışında kalır.)
Ç — DİĞER SES ÖZELLİKLERİ BAKIMINDAN :
1 — Türkçemizde sesli harfler orta uzunluktadır. Bu bakımdan bir ya da birkaç sesli harf uzatılarak söylenen kelimeler Türkçe değildir: Nazır, arıza, arif, edip, rahip, emir…
2 — Kelimenin sesli harflerinden birine ( a ) düzeltme işareti konmuş kelimeler de Türkçe değildir: Anî, âdet âli, allâme, âmâ, lânet, lâyuhti…
3 — Kesme işareti (‘) almış bulunan kelimeler de Türkçe değildir: Rif’at (yücelik, yükseklik), rü’yet (görme, görüm, bakma), semtürre’s (başucu), sür’at (çabukluk), şe’niyet (gerçekçilik)…
4 — Türkçede kelime köklerinde yan yana aynı cinsten iki harf bulunmaz. Bulunduğu tekdirde kelime Türkçe değildir .(Belli) ve (elli) kelimeleri bu kuralın dışındadır: Koordinat, kooperatif, saadet, saat, millet, zillet, kuvvet…
5 — Kelimenin sesli harfi sırada üçüncü olan kelimeler Batı dillerinden dilimize girmiş olan kelimelerdir: Dram, trajedi, efektik, tren, eroin, eşofman…
6 — Türkçe kelimelerde vurgu genellikle son hecededir. Ancak özel isimlerde vurgunun ortaya ya da başa çekildiği görülür. Sesli harflerle biten yabancı kelimelerde ise ırgu sondan bir önceki hecededir. Bu özellik de bize kelimenin TÜRKÇE Mİ, YOKSA YABANCI MI olduğunu belirleyebilir: RANza, RAMpa, PROva, PUDra, morfoLOji, orKEStra, paGOda…
