Türkiye’de ansiklopedicilik. Türkiye’de yayınlanan ilk ansiklopediler ve türlerine göre yayımlanmış belli başlı eserler.
Türkiye’de Ansiklopedi
Bugünkü anlamda ansiklopedi çalışmalarına ancak 19. yüzyıl sonlarında başlandı. Ali Suavi’nin Paris’te yayımladığı “Ulûm” gazetesine ancak bej forma verebildiği ilavesi Kamus ül-Ûlum-i vel-Maarif’i (1870) Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki ilk ciddi ansiklopedi denemesidir. 1881’de Ahmet Rıfat, Lûgat-i Tarihiye ve Coğrafya adlı altında yayımlamaya başladığı özel ansiklopedisini 7 cilde kadar ulaştırdı. Şemsettin Sami’nin tek başına hazırladığı Kamus-ül Alam (1889-1899, 6 cilt) bir tarih, coğrafya ve yaşamöyküsü sözlüğü olarak Batı’daki örneklerine uygun olduğu gibi, Türkiye’de ilk tamamlanan ansiklopedi yayınıdır.
Kaynak: pixabay.com
Bunu yine iki özel ansiklopedi izledi: Mehmet Süreyya’nın 4 ciltlik Sicil-i Osmanlısı (1890) ile Ali Cevat’ın 4 ciltlik Memâllik-i Osmaniye’nin Musavver Tarih ve Coğrafya Lügati (1895-1899). Ancak, Emrullah Efendi’nin birinci cildini tamamlayıp “Asur” maddesinden öteye gidemediği Muhit-ül Maarij (Maarif Ansiklopedisi) 1902, Türkiye’ de ilk genel ansiklopedi girişimi sayılır. Bu arada Mehmet İzzet’in bir aile ansiklopedisi niteliğinde olan 3 ciltlik Rehber-i Umur-ı Beytiye’si (1900-1908); Salih Zeki’nin Kamus-ı Riyaziyattı (1897) ile Asar-ı Bakiyemi (1911); M. İzzet, A. Şeydi, A. Reşat ve A. Feuillet dörtlüsünün Musavver Daire-ül-Maarifi (1914-1917); Bursalı M. Tahir’in 3 ciltlik Osmanlı Müellifleri (1914); Rıza Tevfik’in (Bölükbaşı) Mufassal Kamus-ı Felsefe’si (1916-1918) bu dönemde yarıda kalan iyi niyetli ansiklopedi çalışmalarıdır.
Cumhuriyet sonrası genel ansiklopediler:
İlk girişim 1927’de Salih Murat (Uzdilek), Faik Sabri (Duran), Sabiha ve Zekeriya (Sertel) dörtlüsünden geldi: Çocuk Ansiklopedisi. Ancak, tamamlanamadı ve 1937’de Yeni Çocuk Ansiklopedisi adı altında Tan gazetesi tarafından 2 cilt olarak yayımlandı. Cumhuriyet gazetesinin girişimiyle Zekeriya Sertel, F. Sabri Duran, H. Sadi Selen, M. Turhan Tan, S. Murat Uzdilek ve K. Nami Duru’dan oluşan 6 kişilik bir yazı kurulunca hazırlanan 10 ciltlik Hayat Ansiklopedisi (1932-1936) bu dönemin yeni Türk harfleriyle yayımlanan ilk tam genel ansiklope-disidir. 1943’te Milli Eğitim Bakanlı-ğı’nın önce İnönü Ansiklopedisi adıyla yayımlanmaya başlayıp 1950’de 4. cildinden sonra Türk Ansiklopedisine, dönüştürdüğü ve ancak 1984’te 33 cilt olarak tamamlanabilen bir büyük eser; Cumhuriyet gazetesinin “Hayat” adıyla çıkardığı ve daha sonra Hayat dergisi yayınları arasında yayımlanmaya başlanan Hayat Ansiklopedisi (1961-1963, 6 cilt-1973’te Yeni Hayat Ansiklopedisi adı altında (2. basım); Arkın Yayınevi’nin 12 ciltlik Cumhuriyet Ansiklopedisi (1968-1972); Meydan Yayınları’nın Fransız Larousse firmasıyla anlaşarak Grand Larousse’tan büyük ölçüde eklemeler, yeniden düzenlemelerle yapılmış bir çevirisi olan Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedi (1969-1973-12 cilt-1976 1. ek cilt, 2. cilt 1985, 3. ek cilt 1991) bugün için Türkiye’nin sözü edilmeye değer ansiklopedileridir. 1980’li yılların ilk yarısında bu tür ansiklopedilere duyulan ilgi daha da art-<^tı. Görsel Yayınları’nın 6 ciltlik Genel Kültür Ansiklopedisi (1984-1989) Gelişim Yayınları’nın Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (1986-1989 24 cilt), Ana Yayıncılık’ın Ana Britannica’sı (1986-1991, 22 cilt). Özel ansiklopediler. Sistematik olarak hazırlanan bu tür ansiklopedileri kapsadıkları konu başlıklarına göre ayırıp şöyle sıralanabilir:
Yaşamöyküsü.
İ. Alaettin Gövsa’nın Yedigün Yayınları tarafından yayımlanan 4 ciltlik Meşhur Adamlar Aniklopedisi (1933-1938) ve Türk Meşhurları (1965); İbnül Emin Mahmut Kemal İnal’ın Milli Eğitim Basımevi tarafından tamamlanan 12 fasiküllük Son Asır Türk Şairleri (1930-1942) ile Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar (1940-1953; 14 fasikül), Atatürk’ün doğumundan ölümüne kadar geçen olayları belgeleriyle anlatırken Cumhuriyet Türkiyesi’nin siyasal tarihin de özetlemeye yönelik 5 ciltlik Atatürk Ansiklopedisi (1971); Anadolu Yayıncılık’ın Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi (1983-1985, 10 cilt), Arkın Kitabevi’nin Ünlüler (1988, 5 cilt).
Kaynak: pixabay.com
Tarih, Kültür ve Uygarlık.
Milli Eğitim Bakanlığı’nın 1940’ta başlayarak Encyclopedie de İslam’dan çeviri, düzeltme ve kimi maddeleri yeniden yazma yoluyla yayımladığı islâm Ansiklopedisi; yine Milli Eğitim Bakanlığı yayınları arasında çıkan M. Zeki Paka-lın’ın 3 ciltlik Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (1946-1956); Mithat Sertoğlu’nun İskit Yayınevi’nce yayımlanan Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi (1958); E. Üzümleri, S. Dinçer ve S. Kazancı üçlüsünün hazırladığı 6 ciltlik Türkiye Ansiklopedisi (1956-1958); Türkiye’nin son elli yıllık döneminin tarih, siyaset, ekonomi ve kültür alanlarındaki gelişmelerini kapsayan Kaynak Yayınları’nın Türkiye 1923-1973 Ansiklopedisi (1973-1974, 5 cilt) M. Ekrem Uykucu’nun Cumhuriyet dönemini ayrıntılı bir biçimde anlatan Cumhuriyet Tarihi Ansiklopedisi (1973); çeviri yoluyla hazırlanan ve May Yayınevi’nin 5 ciltlik Sosyalist Kültür Ansiklopedisi (1979); Görsel Yayınlar’ın Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi (1982-1983, 6 cilt); 20. Yüzyıl Ansiklopedisi (1983-1985, 7 cilt), Görsel Bilim-Teknik Ansiklopedisi (1984-1986, 15 cilt), Görsel Büyük Genel Kültür Ansiklopedisi (1984-1989, 15 cilt; Ek 1, 1993), Alfabetik Okul Ansiklopedisi (1990-1991, 11 cilt) Gelişim Yayınları’nın Gelişim Hachette (1983-1986, 12 cilt), Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi (1985-1986, 8 cilt), Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (1986-1990, 24 cilt). İletişim Yayınları’nın Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi (1983-1985, 10 cilt), Tanzimat-tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi (1985-1986, 6 cilt), Çağdaş Liderler Ansiklopedisi (1986-1987, 6 cilt), Sosyalizm ve Sosyal Mücadeleler Ansiklopedisi (1988-1990, 8 cilt). Ana Yayıncılık’ın Ana Britannica (1986-1991,22 cilt), Temel Britannica (1988 -1991, 20 cilt), Comptons (1991-1993, 20 cilt). Diyanet İşleri Başkanlığı’nca her ay bir fasikül olarak 1987’de yayımlanmaya başlanan 22 ciltlik İslam Ansiklopedisi.
Ekonomi.
A. Tufan Yazman ile Prof. İsmet Alkan’ın İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi (1946-1954, 10 cilt-1961, 11. ek cilt); Orhan Hançerlioğlu’nun Ekonomi Sözlüğü (1972); Akbanl^’ın 2 ciltlik Ak İktisat Ansiklopedisi (1972-1973).
Felsefe.
M. Namık Çankı’nın 3 ciltlik Büyük Felsefe Lügati (1954-1959); Orhan Hançerlioğlu’nun Felsefe Sözlüğü (1970); Sosyal Yayınlar’ın Ro-senthal ile Yudin’den çevirttiği Materyalist Felsefe Sözlüğü (1972). Cemil Sena’nın Filozoflar Ansiklopedisi (1974) ve yine O. Hançerlioğlu’nun 6 ciltlik Felsefe Ansiklopedisi (1978) ile İslâm İnançları Sözlüğü (1984).
Sosyoloji.
Ord. Prof. Hilmi Ziya Ülken’in 1970’te Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanan Sosyoloji Sözlüğü şimdilik bu bilim alanında tek eserdir.
Kaynak: pixabay.com
Politika.
Osman Yalçın’ın Arkın Kitabevi tarafından yayımlanan Dünya Politika Sözlüğü (1957) ve Ahmet Angın’ın Dünya Politika Ansiklopedisi (1967).
Eğitim.
Bir Yayınevi’nin Öğretmen Ansiklopedisi ve Pedagoji Sözlüğü (1953); Arif Gelen’in Eğitim Ansiklopedisi (1966-1967).
Hukuk.
Türk Hukuk Kurumu’nun hazırlayıp Milli Eğitim Bakanlığı’nın yayımladığı Türk Hukuk Lügati (1944); S. Kazancı’nın 2 cildinden öteye gidemediği Türk Hukuk Ansiklopedisi (1962).
Edebiyat.
M. Nihat Özön’ün Edebiyat ve Tenkid Sözlüğü (1954); S. Kemal Karaalioğlu’nun Ansiklopedik Edebiyat Sözlüğü (1969); Şükran Kurdakul’ un Şair ve Yazarlar Sözlüğü (1971); L. Sami Akalın’ın Edebiyat Terimleri Sözlüğü (1972, 3. basım); S. Kemal Karaalioğlu’nun Edebiyatımızıda Şair ve Yazarlar (1973); Behçet Necatigil’in Varlık Yayınları arasında çıkan Edebiyatımızda Eserler Sözlüğü (1979, 2. basım) ile Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (1989, 13. basım); Atilla Özkırımlı’nın Cem Yaymevi tarafından yayımlanan 4 ciltlik Türk Edebiyatı Ansiklopedisi (1979).
Müzik.
M. Ragıp Gazimihal’in Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanan Musiki Sözlüğü (1961); Vural Sözer’in Türk müziğini de içeren Müzik ve Müzisyenler Ansiklopedisi; Faruk Yener’in Milliyet Yayınları arasında çıkan Müzik Kılavuzu (1970).
Görsel sanatlar.
Celal Esat Arseven’ in Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanan 5 ciltlik Sanat Ansiklopedisi (1943-1954); Nejat Özön’ün Arkın Kitabevi tarafından yayımlanan Ansiklopedik Sinema Sözlüğü (1958); M. Nihat Özön ile Baha Dürder’in Remzi Kitabevi tarafından yayımlanan Türk Tiyatrosu Ansiklopedisi (1967).
Mitoloji.
Behçet Necatigil’in Varlık Yayınları arasında çıkan Küçük Mitologya Sözlüğü (1960) ve Azra Erhat’ır Remzi Kitabevi tarafından yayılanan çok daha geniş kapsamlı Mitoloji Sözlüğü (1972).
Coğrafya.
Sami Öngör’ün Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanan Coğrafya Sözlüğü (1961) ile Güven Yaymevi’nin yayımladığı Devletler ve Ülkeler Ansiklopedisi (1967); Pars Tuğlacı’njn Cem Yayınevi’nde çıkan 10 ciltlik Okyanus Ansiklopedik Sözlüklü (1981); Anadolu Yayıncılık’ın Yurt Ansiklopedisi (1981-1984, 11 cilt) Görsel Yayınlar’ın Dünya Ansiklopedisi (1983-1986, 12 cilt), Türkiye Ansiklopedisi (1984, 7 cilt).
Tıp.
Tıp Ansiklopedisi (1974); Görsel Yayınlar’ın 6 ciltlik, Sağlık Ansiklopedisi (1982-1983).
Aile.
Başkent Yayınevi’nin sağlık, mutfak, kadın ve çocuk bölümlerinden oluşan 12 ciltlik Evin Ansiklopedisi (1979-1984); Görsel Yayınları’nın Eşim ve Ben (1982).
Tek ciltlik ansiklopediler.
1982’de Evren Yayınevi’nin yayımladığı Evren Ansiklopedisi Türkiye’deki ilk tek ciltlik ansiklopedi olup bunu Hayat dergisi yayınları arasında çıkan Hayat Küçük Ansiklopedi (1968-1969); Hürriyet gazetesinin Masa Ansiklopedisi (1972) vb izledi.
Çocuk ve gençlik ansiklopedileri.
Nebioğlu Yayınevi’nin 3 ciltlik Nebioğlu Çocuk Ansiklopedisi (1954); Doğan Kardeş Yayınları’nın Fen ve Tabiat Ansiklopedisi (1954) ile Keşifler ve İcatlar Ansiklopedisi (1961); Baki Kurtuluş’un 1959’dan bu yana her yıl yayınlanan Gençlik Ansiklopedisi’, Çağatay Uluçay’ın orta dereceli okullara seslenen Tarih Ansiklopedisi (1961-1967’de 2. basım); Hayat Dergisi Yayınları’nın 8+2 ciltlik Resimli Bilgi si (1964-1967); Arkın Kitabevi’nin Okul Ansiklopedisi (1965-1966); Fen Ansiklopedisi (1966, 2 ciltlik); 8 ciltlik Gökkuşağı (1966-1967) gibi yayınlarıyla, Türkiye’de ilk kez yayınlanın 1, 2, 3, 4, ve 5. sınıf ansiklopedileri Görsel Yayınlar Görsel Okul Ansiklopedisi (1983-1984) ile 1991’de tamamlanan Alfabetik Okul Ansiklopedisi okul çağındaki çocukların gereksinimlerini karşılamak için hazırlanan ve sürekli başvuru kaynağı olan eserlerdir.
Aylık ansiklopediler.
Lorousse Mensuel temel tutularak İskit Yayınevi tarafından hazırlanan altı ciltlik Aylık Ansiklopedi (1945-1950); İ. Alaettin Gövsa’nın başlatıp yine İskit Yayınevi’ nin bir kurula tamamlattığı 5 ciltlik resimli Yeni Lügat ve Ansiklopedi – Ansiklopedik Sözlük (1947-1954); Milliyet Yayınları tarafından yeniden ele alınarak 3 cilt halinde ikinci basımı yapılan aynı Ansiklopedik Sözlük (1967-1968), aylık fasiküller düzeniyle verilen bu türün başlıca örnekleridir.
