Anonim halk şiirinde türkü nedir? Anonim halk şiirinde türkü, örnekleri çeşitleri ve özellikleri nelerdir? Türkü hakkında bilgi.
TÜRKÜ
Halkın ruh halini, derdini, neşesini, zevkini, dünya görüşünü, inancını, karşılaştığı olayları yansıtan; hece ölçüsüyle söylenmiş bent adı verilen ana bölümlere çoğu defa bağlantıların getirilmesiyle oluşturulan; manzum, ezgili anonim ürünlere “türkü” denir.
Türkü nazım biçiminin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:
1.. Türküler, hece ölçüsünün bütün kalıplarıyla söylenebilir. En çok tercih edilenler hece ölçüsünün yedili, sekizli ve on birli kalıplarıdır.
2. Bir türkü iki bölümden oluşur: Bent ve bağlantı (kavuştak). Bent, türkünün asıl sözlerinin bulunduğu bölümdür. Bağlantı ise her bendin sonunda yinelenen nakarat bölümüdür.
3. Bentler ve bağlantılar kendi içlerinde uyaklanır.
4. Türküler, başlangıçta sahibi belli ürünlerdir. Ancak zamanla türkünün asıl sahipleri unutulur ve sözlü gelenek içinde farklı coğrafyalara yayılarak anonim bir nitelik kazanır.
5. Türkülerin anonimleşmesinde eski zamanlarda göçler, kervanlar, askerî şevkler, gurbete iş için gidişler ve gezgin halk şairlerinin faaliyetleri rol oynamışken yakın zamanlarda kitle iletişim araçları rol oynamıştır.
6. Yayılma sırasında türkülerin sözlerinde ve ezgilerinde bazı değişiklikler meydana gelmiş, bazı durumlarda türkü tanınmayacak hâle gelmiş ve farklı bir türkü olarak bilinmiştir.
7. Halk hikâyelerindeki manzum bölümlerden ve saz şairlerinin şiirlerden oluşturulmuş türküler de vardır. Halkımız bazı âşıkların (saz şairlerinin) zaten belli bir ezgiyle söylenen şiirlerini benimseyerek, bazen bunlara çeşitli nakaratlar da ekleyerek bu şiirleri birer türküye dönüştürmüştür.
8. Âşık edebiyatı içinde de türkü nazım biçirryni kullanarak şiir söyleyen sanatçılar vardır.
Türküler üç açıdan sınıflandırılır:
1. Yapılarına göre türküler
2. Temalarına göre türküler (Aşk türküleri, hasret türküleri, tören türküleri…)
3. Ezgilerine göre türküler (Usullüler, usulsüzler)
Şimdi de bunların ayrıntıları hakkında bilgi verelim.
Yapılarına Göre Türküler
Türküler “bağlantılarına gore de sınıflandırılabilir. Örneğin bentleri iki mısra olan türküler kendi içlerinde şu şekilde sınıflandırılır:
a. Sadece iki dizelik bentlerden oluşup bağlantıları olmayan türküler
b. Bağlantıları bir mısra olan türküler
c. Bağlantıları iki mısra olan türküler
d. Bağlantıları üç mısra olan türküler
e. Bağlantıları dört mısra olan türküler
f. Bağlantıları beş mısra olan türküler
g. Bağlantıları altı mısra olan türküler
ı. Bağlantıları yedi ya da daha çok mısra olan türküler
i. İki Bağlantıları türküler
j. Bağlantıları mısra aralarında olan türküler
Örnekler:
Hey On Beşli On Beşli
Hey on beşli on beşli
Tokat yolları taşlı
On beşliler gidiyor
Kızların gözü yaşlı
Aslan yarim, kız senin adın Hediye
Ben dolandım sen de dolan gel gediye (beriye)
Fistan aldım endazesi on yediye
Giderim ilinizden
Kurtulam dilinizden
Yeşil baş ördek olsam
Su içmem gölünüzden
Aslan yarim, kız senin adın Hediye
Ben dolandım sen de dolan gel gediye (beriye)
Fistan aldım endazesi on yediye
Gidiyom, gidemiyom
Sevdim terk edemiyom
Sevdiğim pek gönüllü
Gönlünü edemiyom
Aslan yarim, kız senin adın Hediye
Fistan aldım endazesi on yediye
Ben dolandım, sen de dolan gel geriye
Türkünün yöresi: Tokat
Türkünün kaynak kişisi: Hamdi Tüfekçi
Türkünün derleyicisi: Nida Tüfekçi
Birinci Dünya Savaşı yıllarında seferberlik ilân edilir ve 18 yaşına basmış erkekler askere çağrılır. O gün 18 yaşında olanlar Rûmî takvime göre 1315 doğumlu olanlardır. Bu tarih miladi takvimde 1897’ye tekabül eder. Türküde geçen “on beşli” sözüyle 1897 doğumlular kastedilmektedir. Türkü, Hediye isminde bir genç kızın nişanlısın cepheye gidip uzun süre dönmemesi üzerine kızın başına gelen kötü olaylar üzerine yakılmıştır.
Hekimoğlu
Hekimoğlu derler benim aslıma
Aynalı Martin yaptırdım da (narinim) kendi neslime
Hekimoğlu derler ufak bir uşak
Bir omuzdan bir omuza (narinim) on arma-fişek
Konaklar yaptırdım mermer direkli
Hekimoğlu dediğin de (narinim) aslan yürekli
Konaklar yaptırdım döşetemedim
Ünye Fatsa bir oldu da (narinim) baş edemedim
Ünye Fatsa arası Ordu da kurulur
Hekimoğlu dediğin de (narinim) o da vurulur
Türkünün yöresi: Ordu – Fatsa
Türkünün kaynak kişisi: TRT arşivinde bu türkünün kaynak kişisinin Ümit Tokcan olduğunun belirtilmesine karşın Ümit Tokcan, türkünün asıl kaynak kilsinin Kadir inanır olduğunu belirtmektedir.
Hekimoğlu, bir Gürcü beyiyle nişanlı olan Ayşa isminde bir kızı sevmeye başlar. Kız da Hekimoğlu’na yakınlık duyunca Gürcü beyi bu durumu öğrenir ve Hekimoğlu ile teke tek görüşmek istediğini, onunla bu şekilde hesaplaşacağını söyler. Ama söz verdiği gibi davranmaz, Hekimoğlu’nu tuzağa düşürür. Her nasılsa çemberi yarıp pusudan kurtulan Hekimoğlu, o günden sonra dağa çıkar, zenginlerin yollarını keser, onlardan alıp fakir köylülere verir. Günün birinde Gürcü beyinin adamlarından birinin ihbarı üzerine etrafı sarılan Hekimoğlu bundan da kurtulur. Ama bu olayda Hekimoğlu’nun iki amcaoğlunun ölmesi üzerine Hekimoğlu intikam almak ister. Muhtarın evine gider. Muhtar Hekimoğ-lu’dan yana görünse de aslında Gürcü beyinin adamıdır. Dolayısıyla Hekimoğlu’nu jandarmaya ihbar eder, çatışma çıkar, çatışma da ağır yaralanan Hekimoğlu bir süre sonra ölür.
Türküde geçen “martin”, tek kurşun atan bir çeşit tüfektir. Hekimoğlu tüfeğine özel olarak bir ayna taktırıp çatışmaya girdiğinde bu aynayı düşmanının gözüne tutar, böylelikle düşmanının gözünün kamaşmasını sağlarmış.
2. Temalarına göre türküler
Türkünün tanımında da belirttiğimiz gibi birçok tema türkülerde ele alınabilir. Bu temaların en önemlileri dikkate alınarak türküler şu şekilde sınıflandırılabilir:
A. Doğa türküleri
B. Aşk türküleri
C. Yiğitlik türküleri ve tarihi olayları ele alan türküler
D. Tören (düğün, cem âyini vb.) türküleri
E. Askerlik türküleri
F. Ninniler
G. Ölüm türküleri (ağıtlar)
H. Gurbet ve hasret türküleri
I. Kişiler üzerine söylenmiş türküler
İ. Keder, hastalık türküleri
J. Didaktik türküler
3. Ezgilerine göre türküler
A. Usulsüzler (Uzun havalar): Söyleyen kişinin türkünün ana melodisini değiştirmeden kendi üslubuna ve ses özelliklerine göre bazı nağmeleri uzatıp kısaltmasının mümkün olduğu türkülerdir.
Örnek:
Bir Gün Şu Dünyadan
Bir gün şu dünyadan goçup gidersem
Suna’m Suna’m dağlar duman ^pman
Boşa gider de gözyaşların ağlama
Suna’m Suna’m kölen olam aman
Yok olur benliğim çürürse beden
Suna’m Suna’m kölen olam aman
Boşa gider de gözyaşların ağlama
Suna’m dağlar duman aman
Bazı bazı mezarıma gelesin
Suna’m Suna’m dağlar duman aman
Dileğin kabuldür da bunu bilesin
Suna’m Suna’m kölen olam aman
Ben murad almadım da bunu bilesin
Suna’m Suna’m dağlar duman aman
Boşa gider de gözyaşların ağlama
Suna’m Suna’m dağlar duman aman
Türkünün yöresi: Malatya-Arguvan
Türkünün kaynak kişisi: Hasan Durak
B. Usullüler (Kırık havalar): Ölçü ve ritimleri belli olan türkülerdir.
Örnek:
Evreşe Yolları Dar
Evreşe yolları dar dar
Bana bakma benim yarim var
Bir fırın yaptırdım doldurdum ekmekleri
Gel beraber yiyelim yaptırdım börekleri
Evreşe yolları dar dar
Bana bakma benim yarim var
Arkandaki yeleği ben örmedin mi yarim
Kızlarla konuşurken ben görmedin mi yarim
Evreşe yolları dar dar
Bana bakma benim yarim var
Yeleğinin içinde mavi boncuk nazarlık
Benim yare hediyem bir ufacık nazarlık (gerdanlık)
Türkünün yöresi: Çanakkale- Gelibolu-Evreşe
Türkünün kaynak kişisi: Türkü yöredeki bir kadın ekibinden derlenmiştir.
Derleyen: Ümit Kaftancıoğlu
