Ünsüz değişmesi (yumuşaması) nedir, nasıl meydana gelir? Ünsüz değişmesinin örneklerle açıklaması, meydana geldiği durumlar.
Ünsüz Değişimi (Yumuşaması)
Türkçede, sözcük sonunda yer alan ünsüzlerden biri çeşitli nedenlerden değişerek bir başka ünsüze dönüşür; buna ünsüz değişimi denir.
Ünsüz Yumuşaması İle İlgili Örnek Cümleler İçin Tıklayın
Türkçede ünsüz değişimi, aşağıdaki şekillerde olur:
1- Türkçe sözcüklerin sonunda b, e, d, g ünsüzleri bulunmaz.
Onların yerine p, ç, t ,k ünsüzleri bulunur. O kadar ki Türkçeye başka dillerden girmiş bu ünsüzlerle biten sözcükler değişikliğe uğramıştır. Bu değişiklik sonunda, sonlarındaki b, c, d, g ünsüzleri, sırasıyla p, ç t, k olmuştur:
- kitab → kitap,
- feryad → feryat,
- cevab → cevap,
- ferd → fert
- muhtaç → muhtaç,
- reng → renk vb.
Türkçeye başka dillerden girmiş alıntı sözcüklerden bazıları bu kurala uymaz. Örneğin, Batı kökenli diyalog, sosyolog, brifing gibi sözcüklerin sonundaki /g/ sesi, /k/ olmaz. Buna karşılık, Farsçadan gelen aheng, reng sözcükleri, ahenk, renk olmuştur.
2- Türkçede, sözcük sonundaki p, ç, t, k ünsüzleri, iki ünlü arasında yumuşayarak b, c, d, ğ’ye dönüşür:
- yaprak: yaprağı, yaprağa, yaprağın;
- ağaç: ağacı, ağaca, ağacın vb.
Ancak, özellikle tek heceli bazı Türkçe sözcüklerde son seste bir değişiklik olmaz:
- çap → çapı,
- iç → içi,
- kaç → kaçı,
- ip → ipi,
- küp → küpü,
- it → iti,
- erk → erki vb.
Türkçeye yabancı dillerden geçmiş bazı sözcüklerde de p, k, t sesleri yumuşamaz, aynı kalır:
- adalet → adaleti,
- halk → halkı,
- ayet → ayeti,
- sirk → sirki,
- cemaat → cemaati,
- bank → bankı,
- aşk → aşkı,
- frak → frakı vb.
3- Türkçede, bazı birleşik eylemler, ayrı yazıldıkları halde, sanki tek sözcükmüş gibi söylenirler.
Bu durumda, ilk sözcük p, ç, t, k ünsüzleriyle bitıyol> eylem de ünlüyle başlıyorsa bu ünsüzler, yapılan ulama nedeniyle, yine b, c, d, ğ gibi çıkarlar:
- tahrip etmek: tah-ri-bet-mek,
- sahip olmak: sa-hi-bol-mak,
- çorap örmek: ço-ra-bör-mek vb.
Sadece sözlü iletişimde görülen bu değişiklik yazı diline yansımaz.
• Cümle içinde de ulama sonucu aynı ses değişimi olur:
- Geziye giderken yanına kitap almayı unutma.
(Geziye giderken yanına kita-balmayı unutma.) - Başıma çorap örmekten vazgeç.
Başıma çora-börmekten vazgeç.)
• /ğ/ sesi, /o/ ve /ö/ ünlülerinin etkisiyle, kolaylıkla /v/ sesine dönüşür:
- döğmek → dövmek,
- koğmak → kovmak,
- oğmak → ovmak,
- söğmek → sövmek vb.
• /ğ/ sesi, konuşma dilinde / e / ve / i / ünlülerinin etkisiyle / y / sesine de dönüşür.
- eğil → eyil,
- beğen → beyen,
- öğle → öyle,
- siğil → siyil vb.
• Sözcük sonunda / n / den sonra gelen / ç / sesi, ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, / ç / sesine dönüşür:
- genç → genci,
- konç → koncu,
- tunç → tuncu
• Eylemden -nç ekiyle türetilen sözcüklerin sonuna ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde de / ç / sesi / c / olur:
- basınç → basıncı,
- sevinç → sevinci,
- korkunç → korkuncu vb.
• Sonunda -nk bulunan sözcük, ünlüyle başlayan bir ek aldığında bu / k / sesi / g / olur:
- cenk → cengi,
- denk → dengi,
- renk → rengi vb.
• Titreşimsiz ünsüzle biten köke ünlüyle başlayan yapım eki getirilince iki ünlü arasında kalan titreşimsiz ünsüz değişir:
- aç+ık → acık-,
- geç+ik → gecik-,
- genç+el → gencel- vb.
