Yanardağlar Nasıl Patlar? Yanardağlar Hakkında Bilgi

0
Advertisement

Yanardağ nedir? Yanardağlar hakkında bilgiler. Yanardağlar nasıl patlar belirtileri var mıdır? Yanardağ kuşağı ne anlama gelmektedir?

YANARDAĞ, pirosfer (ateşküre)deki sıvı ateşin, mağma halinde yeryüzüne çıktığı noktalardır. Litosferdeki (yerkabuğu) zayıf yerlerden dışarı püsküren mağma (yoğunluğu fazla, hamur kıvamında ateşten külte), çeşitli püskürmeler sonunda olduğu yerde birikerek bir dağ halini alır. Yanardağın huni biçimindeki bu kesimine «koni», dağın tepesinde, mağmanın püskürdüğü ağza «krater» denir. Bunlar yanardağın başlıca iki bölümüdür. Pirosferden yükselen mağmanın yeryüzüne çıktığı kanallar da «baca»dır. Bacalar yanardağların üçüncü bölümünü teşkil eder.

Yanardağlar Nasıl Patlar

Yanardağların püskürmesini önceden haber veren bazı belirtiler vardır. Püskürmelerden önce yerin derinliklerinden korkunç gürültüler gelmeye başlar; depremler olur. Kaynak suları azalır ve sıcaklıkları kaynama derecesine kadar yükselir.

Bundan sonra yerkabuğu büyük bir gürültüyle çatlar. Patlamalar sırasında taş ve benzeri maddeler, uzaklara kadar fırlar. Yarıktan çıkan gaz ve buharlar gökyüzünde kilometrelerce yükseğe çıkar karanlık bulutlar halinde kümelenir. Bu yüzden yanardağın dolayları karanlık içinde kalır, şimşekler çakar, yıldırımlar düşer,

Advertisement

Bu gaz ve katı maddelerin püskürmesinden sonra lâvlar akmaya başlar. Lâv bir ateş selidir; eğimli yereylerden akarak, önüne çıkan insan, hayvan ve bitkileri yok eder.

Püskürme Türleri ve Maddeleri. — Mağmanın, baca aracılığiyle yer yüzüne veya litosfer (yerkabuğu) içine yükselmesi olayı ikiye ayrılır: 1) Dış püskürme, 2) İç püskürme.

1) Dış Püskürme: Mağma, baca aracılığiyle yeryüzüne çıkarak, gerçek yanardağları meydana getirir. Yanardağlar da durumlarına göre «sönmemiş» ve «sönmüş» diye ikiye ayrılır: Sönmemiş Yanardağlar. — Çok eski çağlardan beri zaman zaman etkinlikler gösteren yanardağlardır. Vesüv ve Etna yanardağları buna örnektir.

Dünyanın «güvenlik supapları» sayılan yanardağların devamlı şekilde püskürdüklerî çok az görülür. İtalya kıyısındaki Stromboli yanardağı düzenli bir aralıkla her iki dakikada bir püsküren sayılı volkanlardan biridir. Diğer bütün yanardağlar püskürmelerine uzun ?aman ara vermişlerdir. Bazan da sönmüş sayılan yanardağların birden etkinlik gösterdikleri olur. Vesüv yanardağının 79 yılındaki püskürmesi buna örnektir. Sönmemiş yanardağlar püskürmede üç türlü madde çıkarırlar. Bunlara «yanardağ ürünleri» denir:

a) Gazlar. — Etkin yanardağlar, gaz ürünleri olarak su buharı ve çeşitli kızgın gazlar çıkarırlar.

Su buharı en önce çıkarak havada yükselir ve şiddetli yağmurlara sebep olur. Bu yağmurlar koni çevresinde sulu ve akıcı çamurlar meydana getirir. Bunlar katılaşınca yanardağ tüfleri ortaya çıkar.

Advertisement

Kızgın bulutlar, yanardağların çıkardığı karbon dioksit, hidrojen, karbon monolisit gibi gazlardan ibarettir. Bu gazların meydana getirdiği bulutlar şimşek ve gökgürültüleriyle karışık yağmurların yağmasına sebep olur. Pele yanardağının 1902’deki patlamasında sıcaklığı 200O/yi bulan bulutlar binlerce kişinin ölümüne sebep olmuştur.

Yanardağ bölgelerinde, ayrıca çeşitli kızgın gazların püskürdüğü çatlaklara raslanır. Bu çatlaklara fümerol denir. Bazı kuru fümerol-lerden püsküren gazların sıcaklığı 500°’yi bulur.

b) Sıvı Maddeler. — Yanardağlardan akan sıvı madde lâvdır. Lâvların akış hızı önce saniyede 7-8 metredir. Kraterden uzaklaştıkça soğur ve nihayet donarlar. İçlerindeki «silis» oranı %65’ten çok olanlarh «asitli lâv», az olanlara «bazlı lâv» denir.

c) Katı Maddeler. — Yanardağ püskürmelerinde maden ve taş parçaları da dışarı atılır. Bunlar, yanardağ bombası, sünger taşları, yanardağ çakılı, yanardağ külü ve yanardağ tüfu diye anılır. Yanardağ külleri çok uzaklara yayılır. Vaktiyle Vesüv’den çıkan küllerin İstanbul’a kadar geldiği söylenmektedir.

Sönmüş Yanardağlar. — Püskürmeleri sona eren yanardağlar, dinlenme devirlerinde gazlar ile gayzer adı verilen sıcak sular çıkarırlar.

Mofetler, karbon dioksitli gazların çukur yerlerde birikerek meydana getirdiği bir örtüdür. Türkiye’de Antalya dolaylarında Tah-talıdağ’da Yanartaş mevkiinde yüzyıllardan beri yanan ve gaz çıkaran bir mofet vardır (Bk. Gayzer). Sürmene Ormanı’nda da gayzer vardır.

2) İç Püskürme: Bacadan yükselen mağ-manın yüzeye kadar çıkamayıp derinliklerde katılaşmasına iç püskürme denir. Bu püskürmeler, üzerindeki tabakaların aşınmasiyle meydana çıkar.

Yanardağların oluşu hakkında birçok teori vardır. Fakat bunların hiçbiri kesin değildir; en önemlileri çatlama ve çökme teorileridir.

Yer kabuğundaki çatlaklardan sızan deniz suları derinlerde sıcaktan buhar haline gelir,bu buharın yaptığı basınç mağmanın tabiî çatlaklardan dışarı püskürmesine sebep olur.

Çökme teorisine göre de, yerkabuğundaki tabakalar arasında çökme olur. Bunlar mağ-maya basınç yapar. Mağma, gazlar ve su buharının etkisi ile çatlaklardan dışarı çıkarak yanardağı meydana getirir.

Yanardağ Kuşağı

Advertisement

Yanardağlar genel olarak yüksek dağlarla, derin denizlerin birleştikleri kıyılarda görülür.

Belli başlı yanardağ bölgeleri şunlardır:

Büyük Okyanus’un doğu ve batı kıyıları, Akdeniz Bölgesi’nin Etna, Vesüv ve Strom-boli yanardağları bölgesi, Antil Adaları. Türkiye’deki Erciyaş, Nemrut, Süphan ve Ağrı dağları sönmüş yanardağlarıdır.

Afrika’da, Suriye çölünden başlıyarak Zam-bezi Nehri’ne kadar uzanan çöküntü eski ve sönmüş yanardağlar bölgesidir.

Atlas Okyanusu’nun çöküntü kuşağı içinde Islancla, Kanarya ve Azor adaları, daha güneyde St. Helena, Tristan da Cünha eski yanardağlarla örtülüdür.

Güney kutup bölgesi de çöküntü kuşağı içindedir. Burada da Erebus ile Terror yanardağları vardır.


Leave A Reply