Yapılarına Göre Cümle Çeşitleri Nelerdir? Özellikleri ve Örnek Cümleler

0
Advertisement

Yapılarına göre cümle çeşitleri nelerdir? Yapılarına göre cümlelere örnekler, açıklamalar ve konu anlatımı. Cümle çeşitlerinin özellikleri

Yapılarına Göre Cümle

YAPILARINA GÖRE CÜMLELER

Cümleler bir yargıyı ifade eden sözcük veya sözcük gruplarıdır. Fakat bazı cümlelerde sadece bir yargı varken, bazılarında ise birden çok yargı vardır. Bu yargılar bazen iki yüklem bazen de yan cümlelerle sağlanır.

Yapılarına göre cümleler basit, birleşik, sıralı ve bağlı cümle olmak üzere dörde ayrılır. Bunlara geçmeden önce cümlede yapıyı belirleyen temel ve yan cümlelerin üzerinde duralım.

Temel Cümle

Cümlede asıl anlatılmak istenen yargıyı bildiren cümleye temel cümle denir. Bir cümlede asıl yargı da yüklemle ifade edildiğine göre bir cümlenin yüklemi temel cümledir. Diğer öğeler temel cümleyi açıklayan tamamlayıcı öğelerdir.

  • Şiir yazmalısınız. cümlesinde “yazmalısınız” yüklemi temel cümle, “şiir” sözcüğü de onun tamamlayıcı öğesidir.

Yan Cümle:

Temel cümlenin herhangi bir öğesi olup temel cümleyi değişik yönlerden tamamlayan cümleciklere yan cümle denir.

Advertisement

Yan cümleler ya bir fiilimsi ya da çekimli fiille yapılır.

  • Denize düşen yılana sarılır. atasözünde “sarılır” yüklemi temel cümle, “denize düşen” sözcük grubu ise yan cümledir. Burada yan cümle, temel cümlenin öznesi görevinde olup, “-en” sıfat-fiili ile yapılmıştır.
  • O çalışırsa sınavı kazanır. cümlesinde “kazanır” yüklemi temel cümle, “çalışırsa” sözcüğü ise yan cümledir. Burada yan cümle, temel cümlenin zarf tümleci görevinde olup çekimli bir fiille yapılmıştır.
  • Ahmet bana, yarın sinemaya gidelim, dedi. cümlesinde “dedi” yüklemi temel cümle, “yarın sinemaya gidelim” sözü ise yan cümledir. Burada yan cümle, temel cümlenin nesnesi görevinde olup çekimli bir fiille yapılmıştır.

1) Basit Cümle (Tek Yüklemli Cümle)

Bir tek duyguyu, düşünceyi, isteği ifade eden ve tek bir yüklemden oluşan cümlelere basit cümle denir. Basit cümlelerde yan cümle bulunmaz.

  • Yaşlı adam etrafına baktı. cümlesinde “baktı” sözcüğü yüklemdir ve bu cümlede yan cümle yoktur; tek yükleme bağlı olarak tek bir yargı vardır. Bu yüzden cümle yapıca basittir.
  • “Mum dibine ışık vermez.” cümlesinde “vermez” sözcüğü yüklemdir ve bu cümlede yan cümle olmayıp tek bir yargı vardır. Bu cümle de yapıca basittir.

UYARI

Basit cümle kısa cümle demek değildir. Önemli olan cümlenin uzunluğu, kısalığı değil tek bir yargıyı bildirmesi ve tek bir yüklemden oluşmasıdır.

  • “Topkapı Sarayı’nın surlarının dibinde Gülhane Parkı’nın görkemli ağaçları arasında onlarca çeşit kuş arasında en nazlısı papağandır.”

cümlesi de basit yapılıdır. Bu cümle uzun olmasına rağmen tek bir yargı bildirdiği, bir yüklemi olduğu ve içinde yan cümle olmadığı için yapıca basit cümledir.

2) Birleşik Cümle

Birden fazla duygu, düşünce ve yargı bulunan, tek bir yüklemi olan ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle denir.

Birleşik cümleler yan cümlenin özelliğine ve yükleme bağlanışlarına göre değişik türlere ayrılır:

Advertisement
a. Girişik Birleşik (Fiilimsi Bulunan) Cümle

Yan cümlesi (cümleciği) fiilimsilerle yapılan birleşik cümlelere girişik birleşik cümle denir.

Girişik birleşik cümlelerde yan cümle, temel cümlenin özne, nesne, zarf tümleci, dolaylı tümleç gibi herhangi bir öğesi olabilir. Kısacası fiilimsi hangi öge içindeyse, görevi o öğeyle özdeştir.

  • Ağlatan gülmez. cümlesinde “gülmez” sözcüğü temel cümle,”ağlatan” sözcüğü ise sıfat-fiille yapılmış yan cümledir. Bu cümlede yan cümle, temel cümlenin öznesi görevindedir.
  • Ben sevmeyi çoktan unuttum. cümlesinde “unuttum” yüklemi temel cümle, “sevmeyi” sözcüğü ise isim – fiile yapılmış yan cümledir. Bu cümlede yan cümle temel cümlenin nesnesi görevindedir.
  • Paran bitince beni ararsın. cümlesinde “ararsın” yüklemi temel cümle, “paran bitince” sözcük grubu zarf-fiille (bitince) yapılmış yan cümledir. Bu cümlede yan cümle temel cümlenin zarf tümleci görevindedir.
  • O, yüksek sesle konuşanlara çok kızdı. cümlesinde “kızdı” yüklemi temel cümle, “yüksek sesle konuşanlara” sözcük grubu sıfat-fiille yapılmış yan cümledir. Burada ise yan cümle temel cümlenin dolaylı tümleci görevindedir.

UYARI

Girişik birleşik cümlelerde birden fazla yan cümle bulunabilir. Diyebiliriz ki bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır.

  • Gelen gideni aratır. cümlesinde “aratır” yüklemi temel cümle, “gelen” ve “gideni” sözcükleri ise sıfat-fiille yapılmış yan cümlelerdir.

UYARI

Bazen yan cümle temel cümlenin, yani yüklemi oluşturan sözcük grubunun içinde bulunabilir. Bu cümleler de yapısına göre birleşik cümlelerdir.

  • Küçük Ağa, Tarık Buğra’nın en çok okunan eserlerinden biridir. cümlesinde “Tarık Buğra’nın en çok okunan eserlerinden biridir” sözcük grubu temel cümledir. Bu temel cümlenin içindeki “okunan” sıfat-fiil bir yan cümle oluşturmuş. Fakat bu yan cümle yüklemle birlikte kullanılmıştır. İşte bu şekildeki cümleler de yapısına göre birleşik cümlelerdir.

UYARI

Fiilimsi bir cümlede ek fiil alarak yüklem görevinde kullanılır ve cümlede başka bir fiilimsi bulunmazsa bu tür cümleler yapısına göre basit cümledir.

  • Öğretmenin amacı toplumu eğitmektir. cümlesinde “eğitmektir” sözcüğü ek fiil almış isim-fiille kurulmuş bir yüklemdir. Bu sözcük temel cümleyi oluşturduğu için cümlede yan cümle yoktur. Bu nedenle bu cümle basit bir cümledir.

b. Şartlı Birleşik Cümle

Temel cümleye şart anlamı katan bir yan cümleden oluşan birleşik cümlelere şart birleşik cümle denir. Şart birleşik cümlelerde yan cümle daima “-sa, -se” şart kipiyle çekimlenir.

  • Yağmur yağmazsa sizi pikniğe götürürüm. cümlesinde “götürürüm” sözcüğü temel cümledir. Bu temel cümlenin gerçekleşmesini bir şarta (koşula) bağlayan “yağmur yağmazsa” sözü ise yan cümledir. Bu nedenle bu cümle yapıca şart birleşik cümledir.
  • İzmir’e gelirsen bana mutlaka uğra. cümlesinde “uğra” sözcüğü temel cümledir. Bu temel cümlenin gerçekleşmesini bir şarta bağlayan “İzmir’e gelirsen” sözü ise yan cümledir. Öyleyse bu cümle yapıca şart birleşiktir.

UYARI

Şart anlamı taşıyan her cümle yapıca şart cümlesi değildir. Çünkü bir cümlenin yapıca şart birleşik cümle olabilmesi için cümlede mutlaka “-sa, -se” şart ekiyle çekimlenen bir yan cümlenin olması gerekir.

Size yardım ederim fakat dediklerimi bir bir yapacaksınız.

  • Gayret ettikçe başarın artacak. cümlelerinde şart anlamı olmasına rağmen bu cümleler yapı bakımından şart birleşik cümle değildir.

c. Ki’li Birleşik Cümle (ilgi cümlesi)

Çekimlenmiş bir fiilden oluşan yan cümlenin, temel cümleye ki bağlacıyla bağlandığı cümlelere ki’li birleşik cümle denir. Bu tür cümlelerde temel cümle genellikle ki’den önce gelir.

Advertisement
  • Duydum ki beni hiç sormamışsınız. cümlesinde “duydum” yüklemdir. “Ki”den sonra gelen “beni hiç sormamışsınız” sözü nesne görevindedir ve yan cümlecik oluşturmuştur. Yükleme ki bağlacıyla bağlandığı için ki’li birleşik cümledir. Aslında bu Türkçenin söz dizimine uygun değildir. Bu, cümle kurallı hâle getirildiğinde daha iyi görülür.
  • Beni hiç sormadığınızı duydum.

d. İç İçe Geçmiş Birleşik Cümle

Cümle içinde bulunan başka bir cümlenin, temel cümlenin (yüklemin) herhangi bir öğesi durumunda bulunduğu cümle çeşidine iç içe geçmiş birleşik cümle denir.

  • Kardeşim bana “Doktor olmak istiyorum.” dedi. cümlesinde “dedi” temel cümledir. Yan cümle ise temel cümlenin nesnesi görevindedir. Ancak yan cümlede kendi başına bir cümledir. Dolayısıyla iç içe girmiştir. Böyle cümlelere iç içe birleşik cümle denir.
  • Köye iki saatte vardınız, kabul edelim. cümlesinde “kabul edelim” temel cümlesinin nesnesi görevindeki “Köye iki saatte vardınız.” sözü yan cümledir. Yan cümle de kendi içinde bir cümle oluşturmaktadır. Dolayısıyla burada iki cümle iç içe girmiştir.

3) Sıralı (Birden Fazla Yüklemi Olan) Cümle

Basit veya birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül ya da noktalı virgülle bağlanmasıyla oluşan cümlelere sıralı cümle denir.

Sıralı cümleler en az iki yüklemi bulunan cümlelerdir.

  • Herkesin kendi gider, namı kalır dünyada. cümlesi “gider” ve “kalır” yüklemlerinden oluşmuştur. Bu yüklemler birbirine virgülle bağlandığından bu cümle sıralı cümledir.
  • Çok bilmeli, az konuşmalı, her soruya cevap vermemelidir,. cümlesi “bilmeli”,”konuşmalı” ve “cevap vermemelidir” yüklemlerinden oluşmuştur. Görüldüğü gibi bu üç yüklem birbirine virgülle bağlandığı için bu, sıralı bir cümledir.

Sıralı cümleler kendi içinde sıralı bağımlı ve sıralı bağımsız olmak üzere ikiye ayrılır:

a. Sıralı Bağımlı (Öge Ortaklığı Olan) Cümle

Sıralı cümlelerde öge ortaklığı varsa böyle cümlelere sıralı bağımlı cümle denir.

Sıralı bağımlı cümlelerin özneleri, nesneleri, tümleçleri veya bu öğelerin birden fazlası ortak olabilir.

  • İnsan tek başına hayal eder, tek başına acı çeker, tek başına ölür. sıralı cümlesinde “hayal eder”, “acı çeker” ve “ölür” yüklemlerinin öznesi (insan) ortaktır. Bu cümle sıralı bağımlı bir cümledir.
  • Öğretmenimiz bize yeni şiirlerini yazdırdı, okuttu. sıralı cümlesinde “yazdırdı” ve “okuttu” yüklemlerinin hem öznesi (öğretmenimiz), hem dolaylı tümleci (bize), hem de nesnesi (yeni şiirlerini) ortaktır. Görüldüğü gibi yüklemlerin dışında bütün öğeler bu cümlede ortaktır. Bu şekildeki cümleler sıralı bağımlı cümlelerdir.

b. Sıralı Bağımsız (Öge Ortaklığı Olmayan) Cümle

Herhangi bir öğesi ortak olmayan fakat anlam bakımından birbirini tamamlayan cümlelere sıralı bağımsız cümle denir.

  • Bahar geldi, her taraf yemyeşil oldu. cümlesi “geldi” ve “yemyeşil oldu” yüklemlerinden oluşmuş ve aralarında hiçbir öge ortaklığı yoktur. Fakat anlam bakımından bu iki cümle birbirine tamamladığından bu tür cümleler sıralı bağımsız cümlelerdir.
  • At ölür, meydan kalır: yiğit ölür, şan kalır. atasözü dört yüklemden oluştuğu hâlde aralarından hiçbir öge ortaklığı söz konusu değildir. Bu dört yüklem (cümle) anlam bakımından birbiriyle bağlılık gösterdiğinden sıralı bağımsız cümledir.

UYARI

“Güzel olan sevgili değildir, sevgili olan güzeldir.” cümlesinde iki cümle (yüklem) vardır. Her iki cümlede de “olan” fiilimsileri vardır. Fakat cümlelerden ikisinin de birleşik yapılı olması cümlenin sıralı cümle yapısını değiştirmez. Çünkü cümlenin yapıca en son alabileceği özelliğe dikkat edilmelidir.

Advertisement

4) Bağlı Cümle (Bağlacı Olan Cümle)

Birden fazla yüklemin birbirine bağlaçlarla bağlanmasıyla oluşan cümlelere bağlı cümle denir.

Bağlı cümleler “ve, de, ama, fakat, yalnız, ne…ne, hem…hem, ya…ya” gibi bağlaçlarla yapılır.

Bağlı cümleleri sıralı cümlelerden ayıran tek özellik aralarında anlamca ilgi bulunan en az iki cümlenin birbirine virgül veya nokta virgülle değil de bağlaçlarla bağlanmasıdır.

  • Okula gittim fakat onu göremedim. cümlesinde “gittim ” ve “göremedim” yüklemleri birbirine “fakat” bağlacı ile bağlandığı için bu cümle bağlı cümledir.
  • Ayşe tahtaya kalktı ve soruyu çözdü. cümlesinde “kalktı” ve “çözdü” yüklemleri birbirine “ve” bağlacı ile bağlandığı için bu cümle bağlı cümledir.
  • O çok çalıştı da sınavı kazandı. cümlesinde “çalıştı” ve “kazandı” yüklemleri birbirine “de” bağlacıyla bağlandığı için bu cümle bağlı cümledir.
  • Ben ona ne güvenirim ne inanırım. cümlesinde “güvenirim” ve “inanırım” yüklemleri birbirine “ne…ne” bağlacı ile bağlandığı için bu cümle bağlı cümledir.

UYARI

Bağlaç bulunan her cümle bağlı cümle değildir. Bir cümlenin bağlı cümle olabilmesi için bağlaçların özne, nesne, tümleç gibi öğeleri değil yüklemleri birbirine bağlaması gerekir.

  • Çocuk ne bize ne size uğramış. cümlesi tek yüklemden oluşmuştur. Bu cümlede “ne…ne” bağlacı dolaylı tümleçleri ( bize, size) birbirine bağlamıştır. Dolayısıyla bu cümle tek bir yüklemden oluştuğu için basit cümledir.
  • “Çocuğa hem kitap hem kalem hediye etmiş.” cümlesi basit bir cümledir. Çünkü tek bir yüklemi vardır, bu cümlede “hem…hem” bağlacı kullanılmış fakat bu bağlaç nesneleri (kitap, kalem) birbirine bağlamıştır.


Leave A Reply