Yapım eki nedir? Yapım eki çeşitleri nelerdir? Yapım eki çeşitlerinin açıklaması ve örnekleri.
YAPIM EKLERİ
Sözcüğün kök veya gövdelerine gelerek anlamıyla birlikte bazen de türünü değiştirerek yeni sözcükler türeten eklere yapım eki denir.
| ÖRNEKLER: | ||
| taş : | sert cisim —->>> | ad |
| taş-çı : | taş işleriyle uğraşan kişi —–>>>> | ad |
| taş-lı | taşı bulunan yer, alet —–>>> | sıfat |
| taş-la- : | taşa tutma hareketi —–>>> | fiil |
Örnekte görüldüğü gibi yapım ekleri, eklendiği sözcüğün anlamını değiştirirler. Ancak “taş” sözcüğünün temel anlamı bütün sözcüklerde bulunmaktadır. Sözcüğün türünün de değiştiğini gördük.
Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Sözcüğe birden fazla yapım eki getirilebildiği gibi hem yapım eki, hem de çekim eki getirilebilir. Bu durumda önce yapım eki sonra çekim eki gelir. Türkçenin sözcük yapısı
kök + yapım eki + çekim eki
şeklindedir.
Dilimizde sözcük türetmede kullanılan yapım ekleri çoktur. Biz bunların belli başlıları üzerinde durup örnekler vereceğiz.
1. Addan Ad Yapma Ekleri:
Ada getirilerek ad, sıfat, zamir ve zarf türeten eklerdir. Bunların başlıcalan şunlardır:
– LIK/-LİK eki:
a) Yer adları yapar: kitaplık, kömürlük, kalemlik, yumurtalık
b) Araç adları yapar: gözlük
c) Türemiş sıfatlar yapar: örgülük, elbiselik, kışlık, yazlık, dağlık, mevsimlik
ç) Meslek adları yapar: demircilik, çiçekçilik
d) Soyut adlar yapar: iyilik, kötülük, dostluk, düşmanlık, insanlık, güzellik
e) Topluluk adı yapar: gençlik
-CI/-Cİ eki:
a) Bir işle uğraşan adlar yapar: süpiirgeci, yufkacı
b) Meslek adları yapar: kitapçı, inşaatçı, sucu, saatçi
c) Davranış biçimleri belirten türetmeler yapar: şakacı, kavgacı
d) Seven ya da yandaş anlamında: milliyetçi, hürriyetçi
-LI/-Lİ eki:
a) Sıfatlar türetir: yağlı (ekmek), tuzlu (yemek)
b) Bir yere bağlı olduğunu bildiren adlar yapar: köylü, şehirli, Ankaralı
c) Bir kuruluşa bağlılık bildiren adlar yapar: Galatasaraylı, Hacettepeli
-SIZ/-SİZ eki:
-li ekinin olumsuzudur,
tuzlu —>> tuzsuz
yağlı —>> yağsız
-CIK/-CİK eki:
Küçültme ve sevgi ekidir.
gölcük
Ayşecik,
tepecik,
incecik
-CA/-CE eki:
a) Dil adları yapar: Türkçe, Arapça
b) Adlara ve bazı zamirlere gelerek “göre-lik” anlamı katar: bizce, sizce, gönlümce, ya-zarlarca
c) Adlara gelerek “gibilik” anlamı katar: günlerce, yıllarca
d) Küçültme anlamı katar: genişçe, güzelce, iyice, büyükçe
2. Addan Fiil Yapma Ekleri:
1) -LA/-LE eki:
Adlara ve sıfatlara getirilerek fiil yapar.
kötü-le-
baş-la-
taş-la-
-SE/-SA eki:
Sıfatlara getirilir.
su-sa-
garip-se-
-L eki:
Bazı sıfatlara getirilir.
kısa-l-
ince-l-
-LAŞ/-LEŞ eki:
şaka-laş
dert-leş-
-DE eki:
gümbür-de-
-A/-E eki:
dil-e-
diş-e-
3. Fiilden Ad Yapma Ekleri:
-AK/-EK eki:
yat-ak
uç-ak
kork-ak
kay-ak
-ICI/-İCİ eki:
al-ıcı
taşı-y-ıcı
incele-y-ici
-Ç eki:
Fiile gelerek soyut adlar yapar
kazan-ç
inan-ç
-GI/-Gİ eki:
sil-gi
as-kı
say-gı
diz-gi
der-gi
-MA/-ME eki:
oku-ma
yaz-ma
-MAK/-MEK eki:
gül-mek
başar-mak
-IŞ/-İŞ eki:
gör-üş
-TI/-Tİ eki:
kızar-tı
bozar-tı
-İ eki:
gez-i
sez-i
-İNÇ eki:
Öv-ünç
Sev-inç
-DIK/-DİK eki:
tanı-dık
-A/-E eki:
oy-a
yar-a
4. Fiilden Fiil Yapma Ekleri:
Fiil köklerinden yeni fiiller türeten eklerdir. Anlamı köke bağlıdır. Bunlara “çatı ekleri” de diyoruz.
-Ş eki:
vur-u-ş
koş-u-ş
-MSE eki:
gül-ü-mse
-L eki:
aç-ı-l
sev-i-1-
-N eki:
gez-i-n
sez-i-n
söyle-n
sev-i-n
-T eki:
yürü-t
gözle-t
-R eki:
kaç-ı-r-
-DIR / TİR eki:
sat-tır-
yaz-dır-
