Yer kabuğunu hangi kayaçlar oluşturur? Yer kabuğundaki kayaç çeşitleri, oluşum şekilleri, kayaç döngüsü ve özellikleri hakkında bilgi.
Yer Kabuğunu Oluşturan Kayaçlar ve Özellikleri
Yerkabuğunu Oluşturan Kayaçlar
Yerkabuğunu oluşturan kayaçların yaklaşık olarak % 65’i katılaşım kayaçlarından, % 27’si metamorfik kayaçlardan ve % 8’i ise tortul kayaçlardan oluşmuştur.
Kayaçlar, her yerde aynı fiziksel ve kimyasal özellikte değildirler; çok çeşitli tipleri vardır. Örneğin,
* Yoğun olabildikleri gibi (bazalt..) gevşek de olabilirler, (kum deposu, çakıl deposu..)
* Bir kısmı tabakalıdır, (kumtaşı, gnays..)
* Bir kısmı ise tabakalanma göstermez, (granit, gabro..)
* Kristalize olanlar, (siyenit..)
* Cam yapısında olanlar, (obsidyen, perlit..)
* Tek mineralden oluşanlar, (kalker, gips..)
* Çeşitli minerallerden oluşanlar (andeşit..) olmuştur.
Bununla birlikte kayaçlar oluşumlarına göre üçe ayrılır:
Kayaçlar; erime, soğuma, katılaşma, kristalleşme, aşınma, çökelme ve metamorfizma gibi çeşitli faktörlerin etkisiyle sürekli olarak değişirler ve birbirlerine dönüşürler. Bundan dolayı katılaşım kayaçları, hemen hemen diğer bütün kayaçların kökenini oluşturur.
Kayaçların İncelenmesi – Kayaç Döngüsü
Kayaçlar, jeolojinin bir dalı olan petrografi’nin inceleme alanına girer. Kayaçlar yer şekillerinin oluşum ve gelişimlerinde rol oynayan önemli etmenlerden biridir. Kayaçların fiziksel ve kimyasal özelliklerindeki farklılıklar yer şekillerinin de farklı olmalarına neden olur. Genel olarak, tektonik hareketlerle ters durumlar oluşmamışsa, aşınmaya karşı dayanıklı olan kayaçlar yüksek yer şekillerini, kolay aşınan ve parçalanan kayaçlar ise, alçak yer şekillerini meydana getirir.
Kayaçlar, genellikle bir ya da birkaç mineralin bir araya gelmesi sonucu oluşmuşlardır.
Katılışım Kayaçları
Katılaşım kayaçları mağmanın soğuyarak katılaşması sonucu oluşur. Kökenlerini mağma teşkil ettiğinden bunlara mağmatik kayaçlarda denir.
Mağmanın yeryüzüne kadar yükselip orada soğuyup katılaşmasıyla oluşan kayaçlara yüzey kayaçları, yerin iç kısmında belirli bir derinlikte soğumayla oluşan kayaçlara derinlik kayaçları denir.
Derinlik kayaçlarının oluşumunda soğuma yavaş olduğu için bu tür kayaçlar iri unsurlurdur. Buna karşılık soğumanın hızlı olduğu yüzey kayaçları ince unsurlu ya da camsıdır.
Tortul Kayaçlar
Yeryüzünde en çok bulunan kayaçlardır. Yeryüzünün yaklaşık olarak % 75’i tortul kayaçlardan oluşmuştur. Tortul kayaçlar genellikle tabakalı olarak bulunurlar ve içlerinde fosil içerirler.
Tortul kayaçlar üç gruba ayrılır. Bunlar:
1) Kırıntılı tortul kayaçlar
2) Organik tortul kayaçlar
3) Kimyasal tortul kayaçlar
Akarsu, rüzgar, buzul gibi aşındırma etmenleri tarafından yeryüzünde mevcut kayalardan koparılan çeşitli boyuttaki unsurlarla yine yeryüzünde mevcut kayaçların çözülmesi sonucu oluşan enkazın taşınması ve birikim sahalarında biriktirilmesi sonucu kırıntılı tortul kayaçlar oluşur.
Organik tortul kayaçlar iskelet ve kabuk gibi organizma kalıntılardan oluşur. Bu organizma kalıntılarının bir kısmı silisli bir kısmı da karbonatlı olduklarından, oluşturdukları kayaçlarda silisli ve karbonatlıdır.
Kimyasal tortul kayaçlar ise kimyasal olaylar sonucu meydana gelmiş kayaçlardır.
Metamorfik Kayaçlar;
Yer kabuğunu oluşturan tortul ya da katılaşım kayaçların; iç güçlerin yüksek sıcaklık, basınç gibi fiziksel etkileri altında, yapı değişikliğine uğramalarıyla Metamorfik kayaları oluşur. Mermer, şist ve gnays başkalaşmış kayaçların başlıcalarıdır. Söz gelimi, bu taşlardan mermer, kalkerin; mika ise kilin başkalaşıma uğramasıyla oluşmuştur. Metamorfik (başkalaşmış) taşlar, parlak ve kristalli görünüştedir.
Kayaçların yaşlarının saptanmasında çeşitli yöntemler uygulanır:
*Radyometrik ölçmeler,
*Kayaçlardaki bitki ve hayvan kalıntılarından yararlanılarak karbon 14 yöntemi,
*Kayaçların birbiriyle olan ilişkilerine dayanan yöntem,
*Kayaçların içinde yer alan ve onların oluşum sırasında yaşamış bulunan canlılara ait olan kalıntılara veya fosillere dayanan yöntemdir.
