Ünlü bir astrolog, matematikçi ve mühendis olan Zerkali neler yapmıştır? Zerkali’nin çalışmaları, bilime yaptığı katkıları hakkında bilgi.
Foto: nkfu.com
EZ-ZERKALİ
1029 – 1100
KURTUBA” TOLEDO
ASTRONOM – MATEMATİKÇİ – MÜHENDİS
Endülüs’te yetişmiş en ünlü gök bilimcilerinden Ebu İshak ez-Zerkâli, 11.yüzyılda, Kurtuba’da dünyaya gelmiştir. Batı’da “Arzachel” adıyla tanınan Zerkâli, Tuleytula’da (Toledo) sanatkâr bir aileye mensuptu. Babası Endülüslü gökbilimcilerine astronomi aletleri yapan bir ustaydı. Zerkâli de babasının atölyesinde zanaat öğrendi. Yeteneği ve merakı sayesinde de tanıştığı Endülüslü bilginlerden gök cisimleri hakkında çok şey öğrenmişti.
Astronomi çalışmalarını 1061 ile 1080 yılları arasında Tuleytula’da yapan Zerkâli, yirmi yıldan fazla süren gözlemlerinin sonucunda ismini bilim tarihine yazdıran ünlü zicini hazırlamıştır. O zamana kadar bilinen zîcler içinde doğruluğu ve içerdiği ayrıntılarıyla ünlenen bu eser, 12. y.y.da Latinceye tercüme edilmiştir. 13. y/da. Kral X. Alfonso tarafından hazırlatılan Alfonso Tabloları büyük oranda Zerkali’nin bu zicine dayanmaktadır. Bu yüzden zaman geçtikçe Zerkâli Zic’i, Toledo Cetvelleri ya da Alfonso Cetvelleri adıyla anılır olmuştur. Avrupa’da Rönesans’a kadar en önemli astronomi eseri olarak kabul edilen bu eser kendisinden sonraki bütün cetvellere esas teşkil etmiştir.
Kastilya kralı VI. Alfons’un Tuleytula’yı işgalinden sonra Kurtuba’ya giderek çalışmalarına orada devam etmiştir.
Zerkâli, bilimsel çalışmanın gereği olarak kendinden önceki çalışmaları sistemli değerlendirmeye almak gerektiğini dile getirmiş ve kendi çalışmalarını da en ince ayrıntılarıyla tam bir bilimsel hassasiyetle anlatmıştır.
Zerkali Balmumu Heykeli – Foto: nkfu.com
Bilime Katkıları
• Zerkâli, Kopemik ve Kepler’e kadar olan Avrupa Ortaçağ biliminin en önemli gökbilimcileri arasında sayılmaktadır ve bu yüzden ayın bir kraterine Uluslararası Astronomi Birliği tarafından Zerkali’nin ismi verilmiştir.
Dünya’nın Güneşe olan uzaklığını hesaplayan Zerkâli, yıldızlara göre Güneşin en yüksek noktasının yer değiştirdiğini tespit etti. Bu noktanın doğudan batıya doğru yer değiştirdiğini ve bu değişimin açısını bugünkü değere çok yakın bir şekilde hesaplamıştır.
Güneşin dünyaya en uzak olduğu noktanın hareketinin yıllık değişmesini 12° olarak ölçmüştür ki bu ölçüm modern verilere göre 11,8° civarındadır. Zerkâli, ayrıca dünya eksen eğikliğini ilk keşfeden bilim adamıdır.
Zerkâli aynı zamanda, enlem ve boylam cetvelleri de derlemiş, bugünkü anlamda bir almanak ortaya koymuştur. “Sürekli Takvimler” isimli bu eserinde, 1088 ile 1092 yılları arasında, 4 yıl için Güneş, Ay ve gezegenlerin günlük konumlarını veren çizelgeler bulunuyordu.
• Zerkâli, astronomik gözlem âletleri ve saat yapımında da çok ustaydı.
“Safihatü’l-Zerkâir diye adlandırılan ve Orta Çağ Avrupasında Saphaea olarak tanınan bir cins usturlap yapmıştır. Düzlemsel bir daire şeklinde olan bu usturlap, yeryüzünün herhangi bir noktasında kullanılabilir olduğundan, “evrensel usturlab” olarak ünlenmiştir ve Avrupa’da yaygın bir şekilde kullanılmıştır.
“Tuleytula Acibesi” diye ünlenen, gündüz ve gece saatleri ile Kameri takvime göre günleri gösteren bir su saati yapmıştır. Onun Toledo’da yaptığı hayranlık uyandıran su saatleri, Avrupa’da 17. yüzyılda yaygın olarak kullanılan saatlere öncülük etmiştir.
• Güneş’i 25 yıl Ayı da 37 yıl boyunca gözlemleyen Zerkâli, astronominin dogmalarını yıkmaya çalışmıştır.
Fotoğraflar Anadolu Üniversitesi Türk Dünyası Bilim, Kültür ve Sanat Merkezi’nde çekilmiş, bilgiler oradan derlenmiştir.
