Akarsuların genel özellikleri nelerdir? Türkiye’de yer alan akarsuların isimleri ve özellikleri hakkında bilgiler. Akarsular ile ilgili bilgi.
Kaynak : pixabay.com
Akarsuların Özellikleri ve Türkiye Akarsuları
Akarsular, yeryüzünde ve yer altında belirli bir yatak içinde eğim boyunca sürekli ya da zaman zaman akan suların (ırmak, çay, dere vb) genel adı. Akarsular yeryüzünde su döngüsünün önemli bir halkasını oluştururlar. Okyanus ve denizlerden buharlaşan su, atmosfer aracılığıyla yeryüzüne yağış olarak düşer. Yılda karaya düşen 100 bin km3 suyun yaklaşık üçte biri akarsular aracılığıyla denizlere ve okyanuslara döner. Bu dönüş süreci bazen uzar (kar olarak düşen yağışın buzullaşması, buzulların hareketi, erimesi, erimiş buzul sularının geniş kanallar, dereler, çaylarla denize varması gibi).
Akarsuların Kullanım Alanları
Akarsular insanlara içme suyu, taşıma ve ulaşım, tarım ve sulama, avlanma olanakları sağlarlar. Bu yüzden ayn iki ülkede akan ırmakların kullanımı için anlaşmalar yapılır. Bu anlaşmaların bozulması savaşlara yol açabilir (İran-Irak Savaşı). Akarsular su toplama alanları (havza), akaçlama alanı, akış tutarı (akıttığı su oylumu, debi), yatak biçimleri, akış rejimleri (yol içindeki su miktarı değişmeleri), döküldükleri alan (bir başka akarsu, göl ya da deniz) ve beslenmelerine göre sınıflandırılırlar.
Denize ulaşan akarsuların ana kolu ve yan kollarının su aldıkları alana havza denir. Bu tür havzaların akarsularının denize ulaşamayanları yer yer bataklık ve sazlıklar oluştururlar. Havzası en büyük akarsu Amazon Irmağı’dır (7 milyon km2). Yıllık akış tutarı 5.500 km3’ün üstünde olan Amazon, tüm dünya ırmaklarının toplam akış tutarının beşte biri ölçüsünde su akıtır. Bir akarsuyun akıttığı su tutarı, havzasının ölçüsüyle birlikte, buharlaşma ve yağış oranına ve aktığı toprakların yapısına bağlıdır. Eğer buharlaşma oranı yağış oranından yüksekse akarsuyun akıttığı su azalacaktır. Aynı biçimde toprak geçirgenliği fazlaysa sızacak su oranı artacaktır (kireçtaşı alanlarda akarsuyun toprak altına geçişi ve yer altından akmayı sürdürmesi bunun en tipik örneğidir).
Kaynak : pixabay.com
Akarsuların Aşındırması
Akarsular aktıkları yüzeyde aşınma oluşturarak yatak açarlar. Ayrıca aşındırdıkları kum, taş, toprak gibi maddeleri taşırlar. Bu maddeler suyun akış hızı değiştiğinde çökelir. Bu çökelme, maddelerin büyüklüğüne göre olur: Kum ve çakıllar akarsu yatağına, mil de yatağm ilersine çökelir. Akarsu taştığındaysa iri maddeler ırmağa en yakın yerlere çökelerek kıyı boyunca sırtlar ve setler oluşturur, kimi zaman akarsu, taşıdığı çökeltiler yüzünden yatak değiştirerek kıvrımlı yataklar ve bir yerde birleşip sonra ayrılan birden çok yatak (örgülü yataklar) oluştururlar. Akarsuyun denize döküldüğü yerde, taşıdığı döküntü ve aşınma maddeleri akarsu ağızlarında birikerek deltaları oluşturur.
Akarsular yıllık akış düzenine (rejimine) göre de sınıflandırılırlar: Yıl boyunca su taşıyan akarsular (sürekli akarsular), yılın belli dönemlerinde su taşıyan ırmaklar (dönemli akarsular). Sürekli akarsular beslenme biçimlerine göre sınıflandırılabilirler: Sularını buzullardan alanlar (buzul akar suları; Ganj, Rhone Irmağı vb), yağmur suyu akarsuları (Thames), tropikal yağmur suyu akarsuları (Amazon), karla beslenen akarsular (Tuna).
Türkiye Akarsuları
Türkiye’de çok sayıda akarsu vardır (yalnız Doğu Karadeniz Dağları’nın kuzey maçlarında, Hopa-Terme arasında ortalama 80). Bu akarsuların çoğu Türkiye sınırları içinde doğan ve ülke sınırları içinde denize dökülen ya da sona eren akarsulardır (Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Gediz, Büyük Menderes, Seyhan, Ceyhan gibi). Fırat, Dicle, Aras gibi bazı akarsuların yukarı ve orta çığırlarının bir bölümü, Meriç gibi bazı akarsuların da büyük bir kolu ve aşağı çığırı Türkiye topraklarındadır. Yalnız ağzı yurtdışında kalan akarsular da vardır (Çoruh).
Karadeniz ve Akdeniz bölgesi akarsuları ya denize koşut uzanan dağların doruklarından doğar ve dar, derin, dik yamaçlı vadilerden çağlayanlar oluşturarak kısa yoldan denize ulaşırlar ya da iç bölgelerin suyunu toplayıp bu dağları enine kesip boğazlar açarak denize ulaşırlar. İkinci tür akarsular (Yeşilırmak vb) büyük akarsulardır. Ege Bölgesi akarsuları denize dik uzanan dağların arasında açtıkları vadilerden akarlar. İç bölge akarsuları (denize çıkışı olmadığı için) kapalı havza akar-sularıdır. Türkiye topraklarının % 20′ sini oluşturan kapalı havzalar, İç Anadolu, Göller Bölgesi ve Van kapalı havzası olarak bölümlenir.
İç Anadolu kapalı havzasında denize ulaşamayan akarsular yer yer göller ve bataklıklar oluşturur. Göller Bölgesi’nin toprak yapısı (karstik) bir yeraltı su ağı oluşturur. Bu yeraltı akarsuları Akdeniz kıyılarında dağ yamaçlarında toprak üstüne çıkarlar (Düden Çağlayanı vb). Van kapalı havzasının akarsularının çoğu Van Gölü’ne dökülür.
Türkiye akarsuları rejim olarak
Yağışlı Akdeniz rejimli; yağışlı Karadeniz rejimli; kar ve buzla beslenen; yalnız gür kaynaklarla beslenen, göl ayakları (göllerden kaynaklanan), sel rejimli ve karma rejimli olarak da sınıflandırılabilirler. Türkiye’nin en uzun akarsuyu Kızılırmak’tır (1.355 km, su toplama alanı 78.180 km² ‘dir).
