Güney Amerika yüzey şekilleri hakkında bilgi. And dağları platolar ve ovaları ile ilgili bilgiler ve genel özellikleri hakkında bilgiler.
Güney Amerika Yüzey Şekilleri
Güney Amerika’da kütleleri birbirinden farklı iki dağ sistemi bulunur. Genç And Cordilleraları, Büyük Okyanus boyunca kuzey-güney yönünde uzanır. Doğuda, Brezilya ve Guyana’daki dağlık bölgeler ise çok daha alçak ve yaşlı kütlelerdir. Kıtadaki yüzey şekilleri büyük bir dengesizlik gösterir; Büyük Okyanus’tan yalnızca 160 km içeride bir bölgeye düşen yağmur, 4.000 km ötedeki Atlas Okyanusu’ na akar.
Andlar. Ortalama yükseklik açısından Himalayalar’dan sonra gelen And Dağlan, 8.800 km uzunluğa ulaşır. Kolombiya’nın güneybatı sınırı ile Ekvador’da tek bir kütle halinde bulunan dağlar, buradan başlayarak üç kola ayrılır: Orta, Doğu ve Batı Cordilleralar.
Peru’da Andlar, birbirine paralel iki dağ sırası oluşturur. Bunlardan batıda olanı daha yüksektir. 6.768 m yükseklikteki Huascarân Doruğu burada yer alır. Doğu ve Batı Cordilleraları arasında, kimi zaman 200 km genişliğe ulaşan, deniz düzeyinden 4.000 m ve daha yüksekteki yaylaları içine alan Altiplano bölgesi vardır.
Sıradağlar, doğu yamaçlarına doğru akan ırmaklarla kesilir. Kapalı havzalarda toplanan sular ise, Titicaca gibi göller ve bataklıklar oluşturur.
Daha güneyde Andlar karmaşık tek bir dizi halindedir. Güneydeki pek çok doruk arasında, 6.959 m ile Batı Yarıküre’nin en yüksek noktası olan Aconcagua da bulunur. Cordilleramn bir bölümü Patagonya bölgesinde dik yamaçlı adalar oluşturacak biçimde denizin altında uzanır. Andlar’ın bir başka özelliği de buzulların hâlâ yaklaşık 5.000 kilometrekare kadar bir alanı kaplamasıdır. Andlar’da Büyük Okyanus’u çevreleyen ve “ateş çemberi” olarak bilinen yanardağlar dizisinin bir bölümü yer alır. Deprem oldukça sık görülür; yörede bugüne değin depremden yıkıma uğramamış kent yok gibidir.
Doğu platoları. Doğuda, Guyana ve Brezilya platoları oldukça yaşlı kristal yapılı kayaçlardan oluşur. Guyana Platosu, bataklık çöküntüleriyle birbirinden ayrılan küçük tepe dizileri ve yükseklikleri 650 m’yi bulan granit adatepeler (dik yamaçlı tanık tepeler) oluşturarak geniş bir alana yayılır. Güney ucu ise, bir dağ zinciri oluşturacak biçimde ani bir yükseliş gösterir. Ortalama yüksekliği 250 m’dir. Yaklaşık 1,5 milyon kilometrekare alana yayılan Brezilya Platosu 1.000 m yüksekliğe ulaşır. Plato kuzeyde denize doğru düşük bir eğimle alçalırken, doğuda keskin inişler gösterir; güney ucundaki dağlarda ise yükseklikleri 2.000 m’yi aşan tepeler yer alır. Patagonya’nın doğusu, yuvarlak çakıllar ve kolayca parçalanan kumtaşlarıyla kaplı yaylalardan oluşur. Ayrıca yanardağ patlamaları yörede bazalt lav örtüsü oluşumuna da yol açmış, tortul platolarda yer yer yanardağ konileri oluşmuştur.
Ovalar. Venezuela Andları’nın kıyı kesiminden Guyana Platosuna kadar uzanan Orinoco Havzası, And akıntılarının getirdiği alüvyonlarla kaplıdır. Dünyanın en geniş ırmak havzası olan Amazon çöküntüsü, 7 milyon km2’lik bir akaçlama alanı oluşturur. Tabandaki yaşlı kayaç platformu, alüvyonlu kum ve kil katmanlarının altında yer alır. Pek engebeli olmayan bu geniş ovada eğim de oldukça düşüktür. Batıda Bolivya’nın dağlık bölgeleri ile doğuda Brezilya Platosu arasında yer alan Paraguay Irmağı havzası, karmaşık bir ırmak sistemi ile akaçlanan geniş alüvyon ovalarından oluşur. Deniz düzeyinden yüksekliği fazla olmayan bu ovalar yıllık taşkınlara uğrar ve yağmurlu mevsimlerde bataklıklara dönüşür.
Yaklaşık 780.000 kilometrekarelik bir alanı kaplayan pampalar, Andlar’dan taşınmış gevşek tortullardan oluşur. Bu çökeller, yöredeki eski yer şekillerini bütünüyle örtmüştür. Eğimsiz gibi görünen Pampa bölgesi gerçekte batıya doğru yükselir ve Cordoba, San Luis gibi kimi tepe dizileri ova alanlarındaki yükseltileri oluşturur.
