İsimden İsim Yapan Yapım Ekleri Nelerdir? Örnekleri ve Özellikleri

0
Advertisement

İsimden isim yapan yapım ekleri nelerdir? Bu yapım eklerinin maddeler halinde sınıflandırılıp, örneklerle açıklamaları.

İsimden İsim Yapan Yapım Ekleri

İsimden İsim Yapan Yapım Ekleri

İsimden isim yapım ekleri, isim kök ve gövdelerine getirilerek onlardan yeni isimler yapan eklerdir. Bu eklerle yapılmış isimlerin anlamları bir önceki ismin anlamına çok yakından bağlı olur. Genellikle getirildiği isimle ilgili yer, meslek, topluluk, vasıf, bağlılık, aitlik vb. isimleri gibi kelimeler yaparlar.

İşlek olan isimden isim yapım ekleri şu şekildedir:

1. -lık-,-lik-,-luk-,-lük-

  • Yer isimleri yapar. Bu isimler nesnenin mekânını veya çok bulunduğu yeri ifade ederler: taş-lık, orman-lık, boş-luk, kömür-lük, koru-luk, gül-lük, ekin-lik vb.
  • Alet isimleri yapar. Bunlar nesne ile ilgili bir alet bir eşya ifade ederler: baş-lık, göz-lük, söz-lük, gece-lik, korku-luk vb.
  • Topluluk isimleri yapar. Bu isimler yapıldıkları isimlerle ilgili bir topluluk, bir bütünlük ifade ederler: genç-lik (gençlerin bütünü), türk-lük (türklerin topluluğu, bütünü) vb.
  • Vasıf isimleri, yani sıfat yapar: gün-lük, yıldık, hediye-lik, kira-lık, kış-lık, adım-lık vb.
  • Soyut isim yapar: güzel-lik, iki-lik, müdür-lük, temiz-lik vb.
  • Bu ekin bir özelliği de bazen çekim eklerinden sonra gelerek isim yapmasıdır: gün-de-lik, on-da-lık vb.

2. -cı-,-ci-,-cu-,-cü-,-çı-,-çi-,-çu-,-çü-

Bu eklerin başlıca işlevi meslek ve uğraşma isimleri yapmaktır: av-cı, eski-ci, yol-cu, göz-cü, aş-çı, bek-çi, ok-çu, süt-çü vb.

3. -lı-, -li-, -lu-, -lü-

Esas işlevi sıfat olarak kullanılan vasıf isimleri yapmaktır. Kısaca ek ve sahiplik ya da bağlılık ifade eder. Sahiplik görevinde bir kendinde bulundurma ifadesi belirtilir: baş-lı, kilit-li, su-lu, ölüm-lü vb.

Advertisement

Bağlılık fonksiyonunda da bir mensup olma ifadesi göze çarpar: Ankara-lı, lise-li, köy-lü vb.

4. -sız-,-siz-,-suz-,-süz-

Bu ek -lı,-li,-lu,-lü ekinin olumsuzudur. Onun için olumsuz isim eki veya olumsuz sıfat eki adı ile de anılır: taş-sız, iş-siz, su-suz, görgü-süz vb.

Bu ek nadir olarak bir çekim eki olan iyelik ekinden sonra da kullanılabilir: annem-siz, babam-sız vb.

5. -ki-

Bu ek aitlik eki adını alır. Başlıca işlevi içinde bulunma, bağlılık, ve aitli ifade etmektir. Bu işlevle sıfat ve zamir yapar: şimdi-ki, karşı-ki, sonra-ki, Öte-ki, beri-ki, evvel-ki, dün-kü, gece-ki vb.

İkinci kullanışı bulunma durum ekinden sonraki kullanılışıdır: bende-ki ; yerde-ki, aşağıda-ki, sende-ki, evde-ki, üniversitede-ki, vb.

Üçüncü kullanışı ilgi durum ekinden sonra getirilmesidir: benim-ki, yolcu-nun-ki, adamın-ki, evin-ki, arkadaşımın-ki vb.

Advertisement

Bu ekin bazı örneklerde -kü şekli de görülür: dün-kü, bugün-kü, gönlünün-kü vb.

6. -cık-,-cik-,-cuk-,-cük-

Bu ek Türkçenin çok işlek küçültme ve sevgi ekidir. Bu iki işlev bazen bir arada, bazen da tek başına görünür: baba-cık, dudak-cık, kısa-cık, Mehmet-cik, göl-cük, tosun-cuk vb.

Bu ek bazı kelimelerde kendisinden önce gelen ünsüzü düşürür: ufa-cık (u-fak-cık), küçü-cük (küçük-cük) vb.

Bu ek bazen da önüne bir vokal alır: bir-i-cik, az-ı-cık vb.

Bu ekin bir özel kullanılışı da eşitlik durum ekinden sonra gelmesidir: usul-ca-cık, yavaş-ça-cık, ufa-cı-cık vb.

Bu ekin özellikle sevgi işlevi çok işlek durumdadır. Bu işleviyle en çok iyelik eki getirilerek pek geniş ölçüde kullanılır: anne-ciğ-i-m, kardeş-ciğ-i-m, Ahmet-ciğ-i-m vb.

7. -cak-, cek-

Bu da ikinci bir sevgi ve küçültme ekidir: kuzu-cak, yumur-cak, demin-cek, sevdi-cek vb.

8. -cağız-, -ceğiz-

Küçültme ve sevginin dışında acıma da ifade eder. Yalnız bu acıma ekinin zavallılık işlevi daha kuvvetlidir: kız-cağız, hayvan-cağız, ev-ceğiz, köy-ceğiz vb.

Bu ekin bir de şu-n-cağız, o-n-cağız gibi kullanışları vardır.

9. -daş-, -taş-

Başlıca işlevleri eşlik, ortaklık ve aitlik, bağlılık ifade etmektir: ırk-taş, ar-ka-daş, din-daş, soy-daş, meslek-taş, sır-daş, ülkü-daş vb.

10. -ncı-, -nci-, -ncu-, -ncü-

Sayı isimleri yapmakta kullanılır. İşlevi asıl sayı isimlerinden sıra, derece ifade eden sayı isimleri yapmaktır: bir-i-nci, iki-nci, yüz-ü-ncü vb.

Advertisement

Sayılar dışında yine sıra ifade eden bir iki kelimede de bu ek görülebilir: kaç-ı-ncı, son-u-ncu vb.

11. -ar-, -er-, -şar-, -şer-

İşlevi asıl sayı isimlerinden dağıtma, bölme, ayırma sayı isimleri yapmaktır: bir-er, dört-er, elli-şer vb.

12. -z-

Sayı ismi yapan eklerden biridir. Daha çok birden ona kadar olan sayılar arasında kullanılır. İşlevi yakınlık, eşlik ifade eden topluluk isimleri yapmaktır: iki-z, dörd-ü-z, yedi-z vb.

13. -sı-, -si, -su-, -sü.

Bir iki kelimede görülür. Benzerlik, gibilik ifade eder: çocuk-su, kadın-sı vb.

14. -msı-, -msi-, -msu-, -msü-

Bu ek de benzerlik ve gibilik ifade eden bir ektir. Özellikle renk ve simlerinde çok kullanılır: ağaç-ı-msı, ekşi-msi, mor-u-msu, acı-msı vb.

15. -mtrak

Bu ek de benzerlik ve gibilik ifade eden eklerden biridir: acı-mtrak, beyaz-ı-mtrak vb.

16. -lı- (-li-, -lu-, -lü-)…….-lı (-li-, -lu-, -lü-)

Çift kullanışlı bir ektir. Bu arada bulunma ifade eder. Kısacası “ve” anlamına gelir: iri-li ufak-h, gece-li gündüz-lü, ana-lı baba lı, sağ-lı sol-lu vb.

17. -layın-, -leyin-

Bu ek eskiden gibilik, eşitlik ifade eden bir çekim eki idi. Bugün birkaç vakit isminde görülür: sabah-leyin, gece-leyin, akşam-leyin vb.

18. -cıl-, -cil-, -cul-, -cül-, -çil-, -çil-, -çul-, -çül-

Sadece üç beş örnekte görülür. Seven ve benzetme anlamı taşır: ev-cil, bencil, balık-çıl, tavşan-cıl, ölüm-cül, kır-çıl, ak-çıl, insan-cıl, av-cıl vb.

19. -t-

Denklik ifade eder: yaş-ı-t, eş-i-t, vb.

20. -l-

Benzerlik ifade eder: yeş-i-l, kız-ı-l, vb.

Advertisement


Leave A Reply