Özbek tarihi ile ilgili bilgiler. Özbeklerin ilk tarih sahnesine çıkışlarından Özbekistan’ın kuruluşuna kadar ki Özbek tarihi
Özbek adının 13.-15. yüzyıllar arasında bir ulus adı olarak tarih sahnesine çıktığı sanılmaktadır. Özbekler, sözü edilen yüzyıllarda dağınık bir yaşam biçimi sürmekteydiler. İslam dinine girmeden önce, Deşt-i Kıpçak’ta Toğmak adıyla anılan bu topluluklar, Timur’un ölümünden sonra Aral Gölü ile Seyhun Irmağı’nın kuzey kesimlerinde yaşıyorlardı. İlk hükümdarları olan Ebülhayr, 1428’de Tura Kenti’nde han ilan edildi. Sidi Derya’nın kuzeyinde bulunan Cuci ulusunun arta kalanları da Özbeklere katıldığından durumları güçlendi ve Ebülhayr ilk iş olarak Ürgenç Kenti’ni yağmaladı. Böylece Siri Derya’dan Ural Dağları’na kadar uzanan bozkırlar Özbeklerin egemenliğine girdi. 1468’de Ebülhayr bir savaşta öldü.
Çağatay hanı Yunus Han, Özbekleri yenilgiye uğratarak dağılmalarına neden oldu. Ebulhayr’ın torunu olan Şah-Budak Han (Şehbak ya da Şeybani de denir), Özbekleri yeniden bir birlik altında toplamayı başardı. Çağatay hanı ile iyi geçinen Muhammet Şeybak’a Türkistan yurt olarak verildi. Burada Timuroğullarının birbirleriyle çekişmelerinden yararlanan Muhammet Şeybak Han, 1500’de Buhara’yı ele geçirerek Timur Hanedanı’na son verdi ve Maveraünnehr’in egemeni oldu.Daha sonra Harizm ve Hive kentlerini de almayı başardı, Horasan üzerine yürüdü. Böylece Cuci ve Çağatay soylarıyla bir birlik meydana getirdi. Döneminde Özbek Devleti Orta Asya’nın en güçlü devleti oldu.
İran’da yönetimi ele geçiren Safeviler, Şeybanilerle (Özbekler) sınırdaş oldular. Safeviler komşu Şii idiler, Özbekler ise Sünniliği kabul etmişlerdi. Muhammet Şeybak, Şah İsmail ‘in Sünniliği benimsemesini istedi. İsteği kabul edilmeyince iki devlet arasında çıkan savaşı Safeviler kazandı ve Horasan’ı ellerine geçirdiler. Şah İsmail, Meşhed’e girdikten sonra Merv yakınlarında Muhammet Şeybak’ı yenilgiye uğrattı ve öldürdü (1510). Muhammet Şeybak’a düşman olan Babür, Safevilerin yardımıyla Semerkant ve Buhara kentlerini ele geçirdi. Bu iki üstün güç karşısında Özbekler ağır bir sarsıntı geçirdiler. Bir süre sonra Babür ile Şah ismail’in arası mezhep çekişmeleri yüzünden açılınca Özbekler kendilerini toparlamaya giriştiler. Buhara, Semerkant ve Maveraünnehr’i yeniden ele geçirdiler.
16. yüzyıl boyunca bu bölgede egemenliklerini sürdüren Özbekler, bu dönemde Hindistan’da büyük bir devlet kuran Babürlülerle Maveraünnehr ve Afganistan’ın savunması için mücadele ettiler. Abdullah ile İskender Han, bu yüzyılda güçlü kişilikler olarak ortaya çıktılar. Bu yüzyılda Özbek egemenliği, bir yandan Azerbaycan akınlarına, öte yandan da Urallar Bölgesi’ne kadar yayıldı. 1597’de Herat’ta Safevi Hükümdarı Şah Abbas’a yenilmeleri üzerine kendi aralarında saltanat kavgalarına başladılar.Abdullah ile Abdülmümin arasında çıkan anlaşmazlık sonunda, yine kendilerine akraba olan Canoğulları ülkenin yönetimini ele geçirdiler.Bundan sonra Özbekler Rus istilasına karşı koymak için Canoğulları ve Buhara hanları aracılığıyla sürekli savunma yapmaya başladılar. Ancak, 1645-1680 arasında Buhara’da güçlü bir yönetim kuran Abdülaziz’in ölümünden sonra Ruslar hızlı bir ilerleyişe geçtiler. 18. yüzyılın ortalarına doğru Nadir Şah, bir süre için Buhara’yı ele geçirdi. Yeniden yönetimi ellerine alan Canoğulları zayıfladığından, Mangıtlar yöreye egemen oldular.
Mangıtlardan Nasrullah Han, bir süre için hanlığın sınırlarını genişletmeyi başardı.Merv, Belh, Zerefşan ve Amu Derya Vadisi Özbeklerin eline geçti. 1860’tan sonra Ruslar hızlı bir biçimde Orta Asya’da ilerlemeye başlayınca, Özbekler ülkelerini savunmada güçlüklerle karşılaştılar. 1868’de Zirebu-lak’ta Ruslar büyük bir zafer kazandılar ve Buhara’yı yarı bağımsız bir biçimde yönetmeye başladılar. Ara sıra yapılan başkaldırılar, Ruslar tarafından sert bir biçimde bastırıldı. 1917’de gerçekleşen Sovyet Devrimi’nden sonra, Genç Buharalılar Cemiyeti, Rus bo-yundruğundan kurtulmak için çırpın-dıysa da sonuç alamadı. 1920’de Ruslar Buhara’yı işgal ettiler. Böylece Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu.Topraklarının bir bölümü de Türkmenistan ve Tacikistan cumhuriyetlerine bağlandı. 70 yıllık Sovyet yönetiminden sonra 1991’de SSCB’nin dağılması üzerine ülke bağımsızlığın kazandı. 1990’da yapılan serbest seçimlerle devlet başkanlığını İslam Kerimov kazandı.
