Amerika Birleşik Devletlerinin yüzey şekilleri ile ilgili bölge bölge bilgileri.
Doğal görünümünde büyük çeşitlilikler göze çarpan ülkenin, ana bölümünü iki dağlık bölge kuşağıyla bu kuşakların arasında uzanan bir ova oluşturur. Yüzölçümünün yarıdan fazlasını, yüksek bölgelerin arasındaki ova, 1/3’ünü batıdaki dağlık bölge, küçük bir bölümünü de doğudaki dağlık bölge kaplar. Ancak, ülkedeki sayısız ova, yayla, dağ ve tepe bu genel tanımlamanın dışında kalır. Ayrıca, Alaska ve Hawaii eyaletleriyle Puerto Rico’nun da özgün coğrafya yapıları vardır. Kuzey-güney doğrultusunda uzanan üç büyük dağ sırası, ülkeyi baştan başa aşar. Bunlardan biri doğuda, ikisi batıdadır. Doğuda Appalaş Dağları’nın eteğinde uzanan ve Atlas Okyanusu’na kıyısı bulunan ova, dağların güney ucunu geçtikten sonra Merkez Ovası ile birleşir. Belirli kesintilerle batıya doğru uzanarak Büyük Ovalara kavuşan bu ova, ülkenin ikinci dağ sırası Kayalık Dağları’na ulaşır. Büyük Okyanus kıyıları yakınında, Sierra Nevada ve Kaskad dağlarından oluşan üçüncü dağ sırası uzanır. Batıdaki dağ sıralarının arasında yaylalardan oluşan geniş bir alan bulunur. Ovaların küçük ve Kayalık Dağlar’ın batısında sayılarının az olmasına karşın, doğuda batı-doğu yönünde düzlüklerin uzandığı alan da hemen hemen aym uzunluktadır. Ülkenin iç kesiminde yer alan ovanın büyük bölümü, Mississippi Irmağı ile iki büyük kolu Ohio ve Missouri tarafından akaçlanır. St. Larence-Büyük Göller’in oluşturduğu ikinci akaçlama sistemi, büyük tonajlı gemilerin kıta içlerine kadar sokulmalarım olanaklı kılar. Daha kısa hatlar çizen öteki ırmakların çoğu, Atlas Okyanusu, Meksika Körfezi ve Büyük Okyanus’a dökülür. ABD, çok çeşitli özellikler gösteren geniş bir alan kapladığından, yüzey şekilleri açısından bölgelere ayrılır.
Kuzeydoğu. New England ile New York Eyaleti’nin buraya bitişik bölgeleri, birbirinden bir ölçüde ayrı dağlık ve tepelik alanlarla bunlar arasına sokulmuş düzlüklerden oluşur. Kuzeydoğu Bölgesi, çoğu kez Appalaş Dağları’ nin bir parçası olarak ele alınır. New England’ın kuzeyinde güneye doğru alçalan dağlar, engebeli, çevresine adaların yayıldığı bir kıyıda son bulur. New Hampshire’m kuzeyinde ve Maine’in batısında Beyaz Dağlar ile Appalaş Dağları’nın kuzeyinde en yüksek noktaları bulunur. Washington Dağı’nı (2.063 m), yükseklikleri 1.525 m’yi aşan altı yüksek dağlar 900 m’yi aşan düzinelerce tepe izler. Maine’in kuzeyinde Katahdin Dağı 1.729 m’ye ulaşır. Connecticut Irmağı’nın batısında Berkshire Dağları ve Yeşil Dağlar, Massachusetts’in batısında Kanada’ya uzanan uzun bir dağlık kuşakta yer alır. Massachusetts ve Connecticut’ta güneye doğru genişleyen Connecticut Vadisi, New England’m en verimli tarım alanıdır. Bu bölge bir zamanlar buzullarla kaplı olduğundan öteki alanlarda toprak aşınmış iri kaya parçalarıyla örtülüdür.
Berkshire Dağları ve Yeşil Dağlar’ın batısındaki Hudson Irmağı-Champlain Gölü Ovası’nda iki büyük yerleşim merkezi vardır: Kuzeyde Montreal (Kanada), güneyde Ne w York. Albany yakınlarında, Hudson Irmağı, Mohawk Vadisi, New York yoluyla Büyük Göller’e uzanan alçak düzeyli bir ulaşım hattı sağlar. Mohawka Vadisi’nin kuzeyinde, Champlain Ovası’nm batısında uzanan Adirondack Dağları’nm en yüksek noktası Marcy Dağı’dır (1.629 m).
Appalaş Dağları. Hudson’un Irmağı’ nin batısında güneybatıya doğru kıvrılarak bir hat çizen Appalaş Dağları, Kuzey Alabama ve Georgia’da son bulur. Maine’de Katahdin Dağı’ndan başlayan ve Dahlonega’da son bulan dağların uzunluğu 3.200 km’dir.
Kuzey Karolina’da Mitchell Dağı (2.038 m), Kuzey Amerika’nın doğusunun en yüksek noktasıdır. Appalaş Dağları, yüksek sırtlarla örülü olmasına karşın, aşınma sonucu düzleşerek alçalan noktaları da vardır. Bu dağlar, alçaldığı bölgelerde, Atlas Okyanusu’ na dökülen ırmaklarla batıya doğru Mississippi Irmağı’na yönelen ırmaklar arasında belirgin bir sınır oluşturur. Susquehanna Irmağı, Appalaş Yaylası” ndan doğar; Potomac, James ve Roanoke ırmaklarının ise ancak bir bölümü dağlardan geçer. James Irmağı’nı besleyen kaynaklarla New River Kanawha’yı besleyenler bir ağ oluşturarak Ohio Irmağı’na uzanan dar ve kayalık bir ova yolu yaratır. Appalaş Dağlan, kuzeydoğu-güney-batı doğrultusunda uzanan dört bölümden oluşur. Dağların doğu ucunda Piedmont’taki kol, Kuzey Amerika’ nin en yaşlı kayalarıdır. Kuzey ve Batı Piedmont’ta uzanan Blue Ridge Dağları da yaşlı kayalardan oluşmuştur. Ancak, bu bölümdeki kayalar, Piedmont’ takiler kadar aşınmamıştır. Ridge ve Valley bölümleri ise, Blue Ridge’in kuzey ve batısındadır. Buralardaki kayalar daha genç olup fazla bükülmemiştir. Appalaş Dağları’nın en sürekli düzlüğü Büyük Vadi’dir. Hudson Vadisi’ndeki Kingston yakınlarında başlayan vadi, New Jersey ve Pennsylvania’ dan geçerek batıya ve güneye; Maryland ve Batı Virginia’ya aşarak Doğu Tennesse’ye ve Kuzey Alabama’ya uzanır. Ridge ve Valley’in kuzeyi ve batısmda Appalaş Yaylaları uzanır. Bu yaylaların yüksek doğu eteği Allegheny Front adını taşır. Appalaş Yaylaları, Pennsylvania ve Batı Virginia’da geniş bir alana yayılmalarına karşm, güneye doğru Tennessee ve Alabama ‘da kapladıkları alan daralır.
Atlas Okyanusu Kıyıları ve Doğu Kıyı Ovası. Appalaş Dağları ile Atlas Okyanusu arasında, Cod Burnu ve Long Island’dan Florida’ya kadar bir ova uzanır. Batıya dönerek Meksika Körfezi eyaletlerine yönelen ova, güneyde Meksika’ya ulaşır. Kuzeyde Merkez Ovası ile birleşen Doğu Kıyı Ovası, ülkenin iç kesimindeki geniş düzlüğü oluşturur. Bölge fazla engebeli olmamasına karşın, Kıyı Ovası’nın kıyı şeridi düzensizdir. Geçmişte toprağın aşamalı olarak çökmesi, ovadan geçen ırmakların aşağı çığırlarının deniz tarafından örtülmesine yol açmıştır. Bunun sonucunda, pek çoğu, kıyı içlerine kadar taşımacılığı olanaklı kılan haliçler oluşturmuştur. Hudson Irmağı Albany’ye, James Irmağı Richmond’a, Delaware Irmağı da Trenton’a kadar ulaşımı sağlar. Atlas Okyanusu’ ndan kıyı içlerine sokulan en büyük giriş noktası ise Susquehanna Irmağı’ nın sular altında kalmış olan ağzı Chesapeake Koyu’dur.
Genelde Kıyı Ovası, Atlas Okyanusu kıyılarına oranla daha az haliç içerir. Mobile ve Alabama ırmaklarının ağzında Mobile koyu ile Trinity ve San Jacinto ırmaklarının ağzında Galveston Koyu, önemli limanlar oluşturur. Kıyı Ovası’nı aşan en büyük ırmak Mississippi’nin oluşturduğu geniş deltanın çamurlu sulan, Meksika Körfezi’ ne dökülür. Atlas Okyanusu kıyılarını ve Kıyı Ovası’nı oluşturan kayalarla tortular yumuşak ve kolaylıkla aşınabilir nitelikte olduğundan, tepelerin çoğu alçak ve yuvarlaktır. Kıyı Ovası’nın yumuşak kayalarının Piedmont’a dayandığı yerlerde, ırmakların birçoğunda çavlanlar oluşmuştur. Çavlanların daha çok Piedmont aşağısında toplandığı bu bölgeye Fail Line adı verilir.
Merkez Ovası. Doğuda Appalaş Dağlan ile batıda Kayalık Dağlar arasında ülkenin büyük iç düzlüğü uzanır. Bu alan iki bölgeye aynlır: Merkez Ovası ve Büyük Ovalar.
Ülkenin önemli bir kesimini kaplayan Merkez Ovası, kimi yerlerde dağlık kütlelerle parçalanmıştır. Kentucky ve Tennessee’de alçak yaylalar, Appalaş Yaylalan’ndan Ohio ve Mississippi ırmakları tarafından akaçlanan daha düz bölgelere geçiş yapar. Kayaların kıvırılması ve bunu izleyen aşınma, Bluegrass ve Nashville havzalarının oluşumuna yol açmıştır. Verimli topraklarla örtülü olan bu havzalar, tepelik bölgelerle çevrilidir. Güney Missouri, Kuzey Arkansas’ta, Appalaş Yaylaları’ na benzer tepelerle kaplı Ozark Yaylası uzanır.
Kuzeyde Wisconsin ve Minnesota’da Merkez Ovası’nın yassı biçimde uzanan kayalarıyla yaşlı, kristal biçiminde kayalar birbirlerini örter. Yukan Superior adını taşıyan bu bölge, Michigan’ da Keewenow Yanmadası’nı da içerir. Merkez Ovası’nın büyük bölümü Mississippi Irmağı ve kolları Ohio ve Missouri tarafından akaçlanır. Appalaşlar’ m batı eteklerinden, Güney New York, Tennesse Kuzey Alabama’dan gelen ırmaklarla beslenen Ohio Irmağı’nın başlıca kolları Allegheny, Monogahela, Kanawha, Big Sandy, Kentucky, Cumberland ve Tennessee’dir. Yukarı Mississippi, Minnesota, Wisconsin ve İllinois ırmakları tarafından beslenir. Missouri Irmağı’nın akaçlama havzasının büyük bölümü Büyük Ovalar’da yer aldığından, yalnız aşağı bölümü Merkez Ovası’nde akar.
Merkez Ovası’nın yalnız küçük bölgeleri, Mississippi Havzası dışındaki ırmaklar tarafından akaçlanır. Minnesota ve Kuzey Dakota’nın bir bölümü, suları Hudson Körfezi’ne dökülen Red River tarafından akaçlanır. St. Lawrence-Büyük Göller-Suyolu ağının, Merkez Ovası’nda önemli bir işlevi vardır. St. Lawrence akaçlama havzası, kıta içlerine kadar sokulan (3.200 km) bir dizi tatlı su gölünü içerir. Ancak, bu su kütlelerine dökülen ırmaklar, göl kıyılarından birkaç km uzaklaşabildiklerinden akaçlama alanları sınırlıdır. Büyük Göller-St. Lawrence Suyolu ağı, büyük tonajlı gemilerin kıta içi limanlarına (Detroit, Cleveland, Chicago) ulaşımını sağlayan önemli bir hattır.
Büyük Ovalar. Kayalık Dağlar’ın doğu kenarı boyunca Kanada’dan Meksika’ya uzanan Büyük Ovalar, Merkez Ovası’nın daha yüksek kesimidir. Bu ovalar kuşağının genişliği, 480 km (Batı Teksas, New Mexico) ile 800 km (Kuzeybatı Dakota, Montana), yükselti 600-1.500 m’ler arasında değişme gösterir. Büyük Ovalar’ın önemli bölümünü yüksek bir yaylanın oluşturmasına karşın, bölge, Black Hills dağlık alanını da içerir.
Büyük Ovalar’ın doğu eteği, dik bir sırtla Merkez Ovası’nda düzlüklere doğru alçalır.
Kayalık Dağlar. Büyük Ovalar’ın batısında kıtanın belkemiğini oluşturan
Kayalık Dağlar uzanır. Kuzey Alaska’ da Broots Sıradağları’ndan Kuzey New Mexico’da Sangre de Cristo Sıradağları’na kadar uzanır. Kayalık Dağlar, “Kıtasal Bölünme” adı verilen en önemli boşaltma havzasını oluşturur. Havzanın batısında kalan ırmaklar, Büyük Okyanus’a ya da iç kesimlerdeki göllere; doğusundakiler Meksika Körfezi yönünde akar. Ülkenin en büyük dört ırmağı, bu havzadan doğar. Güneydoğu doğrultusunda akan Missouri, Mississippi’ye, Rio Grande, Meksika Körfezi’ne; batı doğrultusunda akan Columbia, Büyük Okyanus’a dökülür. Kayalık Dağlar, Appalaş Dağları’nın iki katı yüksekliktedir. Kayalık Dağlar’ın en yüksek noktası Elbert Dağı’dır (4.371 m). Ayrıca 4.267 m’yi aşan 45 doruk vardır. Birbirleriyle sınırdaş 48 eyalete yayılan Kayalık Dağları üç bölüme ayrılır: Kuzey Kayalık Dağları (Batı Montana, Kuzey İdaho), Orta Kayalık Dağları (büyük ölçüde Wyoming’te), Güney Kayalık Dağları. Orta ve Güney Kayalık Dağları arasında, Büyük Ovalar’ın bir parçası Wyoming Havzası uzanır. En yüksek dorukları içeren Güney Kayalık Dağları’nın, kolayca aşılmasını sağlayan Güney Geçidi de buradadır. Colorado’yu baştan başa aşarak Kuzey New Mexico’ya ulaşır.
Dağlar Arasındaki Yaylalar. Kayalık Dağlar ile Büyük Okyanus kıyılarındaki dağlık alan arasında, yüksek yaylalar ve birbirinden soyutlanmış dağlardan oluşan bir bölge uzanır. Mojave Çölü, Ölüm Vadisi (Death Valley), Sonaran Çölü (Güney Arizona), ülkenin en kurak bölgelerinden biri olan bu bölgede yer alır. Bölge üç alt bölüme ayrılır: Büyük Havza (yaylaların ortasında) ile havzanın kuzeyinde ve doğusunda Colorado ve Columbia yaylaları. Bu alanın yarısından çoğunu kaplayan Büyük Havza ve Nevada’nın hemen tümünü Arizona, New Mexico, Utah ve Kaliforniya’nın ise geniş kesimlerini içerir. Geniş alanlarda, özellikle Nevada’da ırmaklar hiçbir zaman denize ulaşmayıp, Utah’ta Büyük Tuz Gölü (2.600 km2) gibi tuz göllerine dökülür ya da çöl çukurlarında kaybolur. Ancak, Büyük Havza’nın kimi zaman “Açık Havza” adı verilen güney yarısında, okyanusa ulaşabilen bazı ırmaklar vardır. Büyük Havza’nın doğusunda dik sırtlarla geniş bir yaylaya (Colorado Yaylası) dönüşen bölge, Colorado Irmağı ve kolları tarafından akaçlanır. Kaya tabakalarıyla yüksek bölgenin yüzeyinin düzlüğü, bölgeye tam anlamıyla bir yayla niteliği kazandırır. Irmakların açtığı derin vadiler, buraya aşılması güç bir konum kazandırmıştır. Büyük Havza’nın kuzeyinde uzanan Columbia Yaylası, Doğu Washington’a, Oregon’a, Güney Idaho’ya yayılır. Burada 650.000 kırf’lik bir alan, Columbia Irmağı ve başlıca kolu olan Snake Irmağı tarafından akaçlanır. Colorado Yaylası’nın tersine, bu yayla lav birikintilerinden oluşmuştur. Özellikle, lavlarla örtülü yaylaların kenarlarında yaşlı kayalarla yanardağlardan oluşan adacıklar ortaya çıkmıştır. Colorado Irmağı gibi Columbia Irmağı ile kolu Snake de Columbia Yaylası’nda kayalar arasında derin vadiler açmışlardır. Oregon-Idaho sınırındaki Helis Kanyonu’nun büyüklüğü, Büyük Kanyon’a yakındır.
Büyük Okyanus Dağlık Bölgesi
Dağlar arasındaki yaylaların batısmda, uzun bir “H” harfi biçimini alan bir dağlar ve ovalar kitlesi yer alır. Büyük Okyanus kıyıları boyunca, Washington’dan Güney Kaliforniya’ya kadar Kıyı Sıradağları; 160 km doğuda, Kıyı sıradağları’na koşut Kaskad ve Sierra Nevada Sıradağları uzanır. Kaliforniya -Oregon sınırı yakınında birleşen bu iki kuşak Klamath Dağları’nı oluşturur.
Sierra Nevada ile Kıyı Sıradağları arasında Kaliforniya Vadisi uzanır. Klamath Dağları’nın kuzeyinde, Kaskadlar ile Kıyı Sıradağları’nın arasındaki Willamette Irmağı-Puget Sound Ovası, Kanada sınırına ulaşır. Puget Sound Ovası ile Columbia Yaylası arasında uzanan Kaskad Dağları’nın yüksekliği deniz düzeyinin üzerinde 1.500-1.800 m’dir. Dağların batı kenarındaki yanardağların yüksekliği daha fazladır. Rainier Dağı’nın yüksekliği ise 4.395 m’dir.
Ortadoğu Kaliforniya’da Sierra Nevada, yerkabuğunun hafifçe batıya eğilmiş bir parçası olmasma karşın, dik bir biçimde doğuya iner. Sierra Nevada’da çekici doğal alanlardan biri de Yosemite Vadisi’dir. Kings Kanyonu ve Sekoya Ulusal Parkı sınırları içinde Whitney Dağı (4.420 m), McKinley Dağı’ndan (Alaska) sonra ülkenin en yüksek noktasıdır.
Sierra Nevada ve Kaskadlar’ın batı yamaçlarını Büyük Okyanus’a dökülen ırmaklar akaçlar. Kaliforniya Vadisi, Sacramento ve San Joaquin ırmakları tarafından akaçlanır. Stockton yakınlarında birleşen bu ırmaklar, Golden Gate Boğazı ile Büyük Okyanus’ta San Fransisco Körfezine dökülür. Kaliforniya Vadisi kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda 800 km boyunca uzanan alüvyonlarla örtülü verimli bir alandır. Oregon’da, Willamette Irmağı, Puget Sound Ovası’nın güney bölümünü kaplar. Washington’da Puget Sound’u kendisine benzer bir ova çevreler. Kıyı Sıradağları’nın Washington’daki bölümü, Olympic Dağları adını alır.
Büyük Göller. Ülkenin kuzeyinde yer alan Göller Bölgesi, Superior (34.131 km2), Michigan (58.000 km2), Huron (61.797 km2), Erie (25.745 km2) ve Ontario (18.941 km2) göllerinden oluşur. Uzunluğu 620 km, su düzeyi deniz düzeyinin 184 m üzerinde bulunan Superior Gölü’nün en derin yeri 397 m’ dir. Michigan Gölü’nün uzunluğu 520 km, genişliği 190 km ve en derin yeri 281 m’dir. Michigan Gölü, deniz düzeyinin 177 m üzerinde yer alır ve bir kanal ile Illinois Irmağı ile Mississippi Irmağı’na bağlanır. 400 km uzunluğunda, 180 km genişliğinde ve deniz düzeyinden 177 m yükseklikte bulunan Huron Gölü’nün en derin yeri 64 m’dir. 310 km uzunluğunda, 85 km genişliğinde ve deniz düzeyinden 75 m yükseklikte bulunan Ontario Gölü’nün en derin yeri 236 m’dir. Göl, St. Lawrence Irmağı ile Atlas Okyanusu’na açılır.
