Atmosferdeki genel hava dolaşımı nasıl gerçekleşir, özellikleri nelerdir? Hava dolaşımı ile ilgili klasik ve modern görüş nedir?
Atmosferdeki Genel Hava Dolaşımı ve Basınç Kuşakları
Kutupların aşırı soğuması ve Ekvator çevresinin her zaman sıcak olması, buralarda farklı basınç değerlerinin oluşmasına neden olmuştur.
Kutuplarla Ekvator arasındaki basınç farkından dolayı atmosferde genel hava dolaşımı doğmuştur.
Atmosferdeki genel hava dolaşımı klasik ve modern olmak üzere iki görüş vardır.
1. Klasik Görüş:
Güneş ışınlarının yıl içerisinde kutuplar ve çevresine daima yatay açılarla düşmesi nedeniyle yıl boyunca düşük sıcaklıklar görülür. Yıl boyunca düşük sıcaklıkların görülmesi alçalıcı hava hareketlerine ve kutuplarda Termik Yüksek Basınç (TYB) Kuşağı oluşmasına neden olur.
Ekvator ve çevresine ise güneş ışınlarının daima dik ve dike yakın açılarla gelmesi, bu bölgelerde sıcaklıkların yıl boyunca yüksek olmasını sağlar ve yükselici hava hareketlerine neden olur. Bundan dolayı Ekvator ve çevresinde Termik Alçak Basınç (TAB) Kuşağı oluşmuştur.
Klasik görüşe göre atmosferdeki genel hava dolaşımı temelde termik nedenlerden, yani kutupların aşırı soğuması, Ekvator ve çevresinin aşırı ısınmasından dolayı doğmuştur.
Klasik görüşe göre, eğer Dünya dönmeseydi atmosferdeki genel hava dolaşımı meridyenler doğrultusunda oluşacaktı.
Eğer dünya dönmeseydi ve yeryüzü tamamen denizlerle kaplı olsaydı, kutuplarda (TYB) soğuyup alçalan hava alttan Ekvator’a doğru, Ekvator’da (TAB) ısınan hava yükselerek, üstten kutuplara doğru, meridyenler doğrultusunda hareket ederdi.
Böylece iki farklı basınç merkezi arasındaki hava akımıyla basit bir denge kurulurdu. Ancak, Dünya’nın ekseni etrafında dönmesinden dolayı bu hava kütlelerinin yönlerinde sapmalar meydana gelir.
Ekvator’daki TAB kuşağından üstten kutuplara doğru hareket eden hava kütlelerinin yönlerinde, Dünya’nın dönmesinden dolayı, doğuya doğru (Kuzey Yarımküre’de hareket yönünün sağına, Güney Yarım-küre’de hareket yönünün soluna doğru) sapmalar meydana gelir.
Yönünde sapmalar meydana gelen bu hava kütleleri 30° enlemleri üzerinde yığılırlar. Burada yoğunluğun artmasıyla ağırlaşarak, yere doğru alçalıcı, harekete geçerler. 30° enlemleri civarında, alçalıcı hava hareketlerinden dolayı, Dinamik Yüksek Basınç (DYB) Kuşağı oluşur.
Bu kuşaktaki alçalıcı hava hareketlerinden dolayı yağış oluşmamakta ve 30° enlemleri civarında tropikal çöller meydana geldi.
30° enlemleri civarında alçalan hava kütleleri çevreye doğru yayılır. Bunlardan bir kısmı Ekvator’a geri dönerken (Alize Rüzgârları), bir kısmı da kutuplara doğru hareket ederler (Batı Rüzgârları) .
30° DYB kuşağından kutuplara doğru batı sektöründen esen hava kütleleri (Batı Rüzgârları), Kutuplardaki TYB alanından Ekvator’a doğru hareket eden Kutup Rüzgârları ile 60° enlemleri civarında karşılaşırlar. Burada çarpışan iki hava kütlesi yükselerek basıncın düşmesine neden olurlar.
Böylece 60° enlemleri civarında Dinamik Alçak Basınç (DAB) Kuşağı oluşur.
Dinamik basınç kuşaklarının oluşmasının temel nedeni Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesidir.
Klasik görüş atmosferdeki genel hava dolaşımının tümünü açıklayamamaktadır.
2. Modern Görüş:
Modern görüşe göre de atmosferdeki genel hava dolaşımının temel nedeni, Ekvator çevresinin aşırı ısınması ve kutupların aşırı soğumasıdır.
Modern teoride, klasik görüşte belirtilen 30° enlemleri ile 60° enlemleri arasında hareket eden batı yönlü rüzgâr kuşakları yoktur.
Bu teoriye göre Ekvator çevresinin sıcak havası gezici siklonlarla kutuplara doğru parçalar halinde taşınır. Kutupların soğuk havası da gezici antisiklonlarla Ekvator’a doğru parçalar halinde taşınır.
Buna göre iki bölge arasında hava kütlelerinin hareketi mevsimlere göre partiler halinde taşınır. Bu teoriye yatay değişim teorisi denir.
